Ўзбекистон республикаси банк-молия академияси

Эрта огоҳлантирув эҳтимолий индикаторлари тизими (ЭОТ) 
АВТОМАТЛАШГАН АХБОРОТ ТИЗИМИГА КИРИТИШ 
Рискларни 
таҳлил қилиш 
ва баҳолаш 
ЭОТ маълумотларини шаклланиш манбалари 
Мижоз 
харитаси ва 
ҳисоб 
рақамидаги 
ўзгаришлар 
Банк назорати 
бўлинмалари 
текшируви 
маълумотлари 
Кредит 
бюролари 
маълумот-
лари 
Активлар 
монито-
ринги 
маълумот-
лари 
Ташқи 
назорат 
органлари 
маълумот-
лари 
Ички манбалар 
Ташқи манбалар 
Бошқа 
(кадастр, 
статистика 
ва ҳ.к.) 
маълумотлар 
М и ж о з л а р н и н г к р е д и т т а р и х и н и ш а к л л а н т и р и ш 
ЭОТ маълумотларидан фойдаланиш доираси 
Дастлабки 
монито-
рингни 
ўтказиш 
Активларни 
муаммога 
айланиш 
манбаларини 
аниқлаш 
Ягона тармоқ 
мониторинги 
тизимини яратиш 
Активларни 
потенциал муаммога 
айланиш эҳтимолини 
кескин камайтириш 
5.1­расм. Банклар кредитлаш амалиётида эрта 
огоҳлантирув эҳтимолий индикаторлари тизимини 
жорий этиш йўналишлари
142
142
Муаллиф томонидан ишлаб чиқилган.

---

239
Ҳасан Ўткирович Раҳматов
Тижорат банклари кредитлаш амалиётида “Эрта огоҳ-
лантирув эҳтимолий индикаторлари тизимини кенг қўл-
лаш асосида соғлом активлар портфелини шаклланти-
риш бўйича таклифлар берилган (5.1-расм).
Кредитлаш амалиётидаги эрта огоҳлантириш эҳтимо-
лий индикаторлари тизими мижоз фаолияти билан боғ-
лиқ ҳар қандай ўзгаришни кредит портфелига таъсирини 
дастурлаштирилган ҳолда тўғри баҳолай олишни назар-
да тутади. 
Монографияда эрта огоҳлантириш тизими идентифи-
кация ва ёзиб олиш, мониторинг ва профилактика чора-
ларини яратиш, дастлабки огоҳлантиришни олиб ташлаш 
каби учта босқичда амалга ошириш тавсия этилди.
Муаммоли активларнинг огоҳлантирувчи белгиларини 
беш соҳага ажратиш мумкин: молиявий, хулқ-атвор, гео-
график, саноат ва ахборот. Тадқиқотлар давомида ушбу 
соҳаларни таҳлил қилиб, ўлчанадиган кўрсаткичларни 
аниқлаш, банкларнинг ўз активларини ҳимоя қилиш чора-
лари ва эрта огоҳлантириш тизимини ишлаб чиқиш учун
ишлатилиши мумкин бўлган асосий доирани таҳлил этиш 
зарур.
Эрта огоҳлантириш тизими (ЭОТ) – бу янги босқичда 
рискларни аниқлаш учун қўлланиладиган жараёнлар 
тўплами бўлиб, яхши ишлаб чиқилган ЭОТ, ташкилотга 
салбий таъсир кўрсатадиган ҳамда яқинлашиб келаётган 
хавф-хатарларни аниқлашга банк раҳбариятига ёрдам 
беради. Бундан ташқари, бундай тизим банк активлари 
устидан назоратни сезиларли даражада кучайтириши 
мумкин
143
.
Самарали мониторинг кредит йўқотилиши эҳтимоли-
ни 10 фоиздан 20 фоизга камайтириши мумкин
144
. Кре-
143
Peter Gatere, Central Bank of Kenya. The Early Warning System. 
September 2010.
144
McKinsey & Company. First Mover Matters – Building credit 
monitoring for competitive advantage.

---

240
Ҳасан Ўткирович Раҳматов
дит мониторинги бўйича амалий тажрибага эга бўлган 
банклар ўз активлари устидан қаттиқ назоратни қуйида-
гилар орқали сақлаб туришлари мумкин:
- мижозларнинг асл ҳолатларига олиб келиши эҳтимо-
лини минималлаштириш: портфелни мунтазам равишда 
баҳолаш кредит сифатини сақлашга ёрдам беради. Ягона 
мижоз бўлса, мониторинг механизми портфелни тизим-
ли равишда текширади ҳамда айрим бир вазиятларда 
сукут олдини олиш учун тизим тегишли ҳаракатни ишга 
туширади.
- қадрсизланган кредитларнинг гаров қийматини оши-
риш (сукут бўйича йўқотишларни камайтириш): портфел-
ни баҳолаш, шунингдек, индивидуал мижозларни мони-
торинг қилиш, тармоқлар ва/ёки индивидуал мижозлар 
учун назоратни кучайтириш ва максимал даражада оши-
ришни ўз ичига олади, шу билан ҳақиқий дефолт ҳолати-
да йўқотишларни камайтиради.
- дефолтли мижозларга нисбатан сезгирликни ка-
майтириш: портфелларни мониторинг қилиш ва таҳлил 
қилиш банкларга рискли соҳаларга бўлган таъсирини 
камайтиришга ёрдам беради, шунингдек, индивидуал 
аралашув юқори рискли мижозлар таъсирини камайти-
ришга ёрдам беради.
Юқорида таъкидлаб ўтилганидек, муаммоли кредит-
ларнинг огоҳлантирувчи белгилари, шу билан бирга, эрта 
огоҳлантириш тизими кўрсаткичлари молиявий, хулқ-
атвор, географик, саноат ва ахборот категорияларини 
қамраб олади. Қуйида биз ушбу соҳаларнинг ҳар бирига 
тегишли бўлган ўлчовларни, шунингдек, тиклаш чорала-
рини таҳлил қиламиз ва аниқлаймиз.