Ma'ruza konstitutsiya doc

O’zbekiston Respublikasi davlat tuzilishi 
Sizlar maktabda «Davlat va huquq asoslari» fanini o'qigan vaqtlaringizda davlat 
shakllari: davlat tuzilishi va davlat boshqaruvi, davlat siyosiy rejimi tushunchalarining 
mohiyatini o'rgangansizlar. Davlat tuzilishi shakli uch turda: unitar (oddiy), konfederativ 
va federativ (murakkab) shakllarda bo'ladi. 
O'zbekiston  o'zining  davlat  shaklini  aniqlashda  respublikamizning  o'ziga  xos 
sharoitlari,  tarixiy  tajriba  va  an'analarini,  milliy  mentaliteti,  ya'ni  xalqimizning  fIkr 
yuirtish,  jamiyat  hayotini  anglash  va  talqin  qilish  sohasidagi  hamda  davlat  qurilishi 
borasidagi jahon amaliyoti yutuqlari inobatga olinib, davlat tuzilishining eng mukammal 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

 
62 
shakli  tanlandi.  O'zbekiston  Respublikasiga  davlat  tuzilishining  unitar  shakli  xosdir. 
Biroq,  O'zbekiston  davlati  tuzilishi  o'ziga  xos  xususiyatlarga  ham  ega.  Uning  tuzilish 
tarkibida  Qoraqalpog'iston  Respublikasi  ham  mavjud.  Shu  nuqtai  nazardan  olib 
qaraganda  federativ  davlat  tuzilishiga  xos  ba'zi  elementlarni  davlatchiligimiz  o'z 
mazmunida  mujassam  etadi.  O'zbekiston  yagona  hudud,  yagona  fuqarolik,  yagona 
qonuniylik, yagona Oliy davlat hokimiyatiga ega markazlashgan unitar davlatdir. Unitar 
davlatlarga Qozog'iston, Turkmaniston, Tojikiston, Qirg'iziston, Fransiya, Italiya va shu 
kabilar  kiradi.  Unitar  davlatdan  federativ  davlatning  farqi  shundan  iboratki,  federativ 
davlat  bir  necha  mustaqil  davlatlar  yoki  alohida  hududlarning  birlashishi  natijasida 
yuzaga keladi. Federativ davlatlarga AQSh, Germaniya, Hindiston, Rossiya misol bo'la 
oladi.  Federativ  davlat  federal  hokimiyat  tizimiga,  federal  qonunchilikka,  federatsiya 
sub'ektlarining tengligiga va ularning o'ziga xos mustaqillik belgilariga ega bo'ladi. 
O'zbekiston Konstitutsiyasi o'zbek davlatchiligi tarixiy tajribalarini asosli yo'sinda 
aks  ettirib,  bu  jihat  milliy  davlat  va  ma'muriy-hududiy  birliklar  hamda  hokimiyat  va 
boshqaruv organlari tuzilishida namoyon bo'ladi. 
O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 3-moddasida mustahkamlangan qoidaga 
binoan «O'zbekiston Respublikasi o'zining milliy davlat va ma'muriy-hududiy tuzilishini, 
davlat  hokimiyati  va  boshqaruv  organlarining  tizimini  belgilaydi,  ichki  va  tashqi 
siyosatni amalga oshiradi». Bu norma O'zbekiston davlat sifatida o'zining milliy davlat 
va ma'muriy-hududi tuzilishini o'zi belgilab, mustaqil siyosatini olib borishini bildiradi. 
O'zbekiston  Respublikasining  ma'muriy-hududiy  va  davlat  tuzilishi  huquqiy 
asoslari  Konstitutsiyaning  4-bo'limi  68-75-moddalaridagi  qoidalarda  berilgan. 
O'zbekiston  Respublikasi  o'z  ichki  hududiy  tuzilishiga  ega.  Konstitutsiyaning  68-
moddasidagi  qoidaga  muvofiq  «O'zbekiston  Respublikasi  viloyatlar,  tumanlar, 
shaharlar, 
shaharchalar, 
qishloqlar, 
ovullar, 
shuningdek 
Qoraqalpog'iston 
Respublikasidan  iborat»  bo'lib,  bular  O'zbekiston  hududining  tarkibiy  bo'g'inlaridir. 
Bunday  bo'linish  idora  etishning  davlat  organlariga  aholining  yaqin  bo'lishini,  ishlab 
chiqarishni  samarali  tashkil  qilishni  nazarda  tutib  amalga  oshiriladi.  67-moddaga 
binoan  «Qoraqalpog'iston  Respublikasi,  viloyatlar,  Toshkent  shahrining  chegaralarini 
o'zgartirish,  shuningdek  viloyatlar,  shaharlar,  tumanlar  tashkil  qilish  va  ularni  tugatish 
O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining roziligi bilan amalga oshiriladi». O'zbekiston 
Respublikasi tarkibini: Qoraqalpog'iston Respublikasi, 12 ta viloyat, 163 ta tuman, 119 
ta shahar, 115 ta shaharchalar tashkil etadi.  
O'zbekiston  Respublikasi  davlat  tuzilishining  davlatning  yaxlitligi,  davlat 
organlari  tuzilishining  yagonaligi  va  shu  kabi  prinsiplari  mavjud.  O'zbekiston 
Respublikasi  davlat  tuzilishining  o'ziga  xos  belgilari  tizimi  quyidagilardan  iborat: 
suverenitetning  butun  hududda  amal  qilishi,  konstitutsiya  va  qonunlar,  davlat 
hokimiyati  organlari,  davlat  hududi,  yagona  fuqarolik,  davlat  tili,  yagona  qurolli 
kuchlar, O'zbekiston davlati ramzlari, poytaxti va shu kabilar. 
 O'zbekiston  Respublikasi  davlat  tuzilishining  muhim  belgilari:  hudud,  aholi, 
hokimiyat va suverenitetdir. 
 O'zbekiston  Respublikasi  hududi:  447,4  ming  kv.  km.ni  (2007  yil  ma’lumotiga 
ko’ra)  tashkil  qiladi.  Davlat  hududi  chegaralarini  va  davlat  suvereniteti  amal  qilishini 
belgilovchi  chiziq  –  davlat  chegarasi  deb  ataladi.  Davlat  chegarasi  ma'lum  davlatni 
boshqa  davlatlar  hududidan  yoki  xalqaro  hududlardan  ajratib  turadi.  O'zbekiston 
Respublikasi  davlat  chegarasini  belgilash,  o'zgartirish,  himoya  qilish  va  qo'riqlash 
sohasidagi  munosabatlar  «O'zbekiston  Respublikasining  Davlat  chegarasi to'g'risida»gi 
Qonuni  bilan  tartibga  solinadi.  Ushbu  Qonunning  3-moddasiga  binoan,  O'zbekiston 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

 
63 
Respublikasi  davlat  chegarasi  O'zbekiston  Respublikasi  hududi  doirasini  (quruqlikda, 
suvda, yer ostida, havo bo'shlig'ida) belgilovchi chiziqdan va bu chiziq bo'ylab o'tuvchi 
vertikal sathdan iborat. 
O'zbekiston  Respublikasi  besh  mustaqil  davlat  -  Qozog'iston,  Qirg'iziston, 
Tojikiston,  Turkmaniston  va  Afg'oniston  davlatlari  bilan  chegaradosh.  Davlatimiz 
chegaralarining  umumiy  uzunligi  6221  kilometrni  tashkil  etadi  (2007  yil  ma’lumotiga 
ko’ra).  Jumladan,  Afg'oniston  bilan  chegara  -  137  km,  Qozog'iston  -2203  km, 
Qirg'iziston - 1099 km, Tojikiston - 1161 km, Turkmaniston bilan 1621 km dan iborat. 
Har bir davlat o'z chegaralari doirasida joylashgan hududiga ega. Davlat hududi 
tushunchasi  -  yer  sharining  ma'lum  davlat  chegaralariga  tegishli  bo'lgan  qismini 
bildiradi.  Chegaradosh  davlatlarning  hududlari  bir-biridan  davlat  chegaralari  bilan 
ajratiladi.  Elchixonalar,  konsulliklar  va  O'zbekiston  Respublikasining  boshqa  xorijiy 
vakolatxonalari ham mamlakatimizning davlat hududi hisoblanadi. Davlatning hududiy 
hukmronligi uning o'z hududida to'la va beistisno mustaqilligini anglatadi. 
O'zbekiston Respublikasi hududi va iqtisodiy qudrati bo'linmas, uning chegaralari 
esa  daxlsiz  bo'lib,  davlat  himoyasidadir.  Bu  prinsip  konstitutsiyada  ham  belgilab 
qo'yilgan.  Mamlakat  hududining  yaxlitligi  va  chegaralarining  daxlsizligi  har  qanday 
davlatning  muhim  belgisi  va  hozirgi  zamon  xalqaro  huquqining  asosiy 
prinsiplaridandir. 
«O'zbekiston  Respublikasining  davlat  mustaqilligi  asoslari  to'g'risida»gi 
Qonunning  4-moddasiga  ko'ra,  «O'zbekiston  Respublikasining  davlat  chegarasi  va 
hududi daxlsiz va bo'linmas bo'lib, uning xalqi o'z xohish-irodasini erkin bildirmasdan 
turib  o'zgartirilishi  mumkin  emas».  Hududning  yaxlitligi  va  daxlsizligi  davlat 
xavfsizligining  asosiy  elementi  bo'lib,  ularni  himoya  qilish  va  ta'minlash  davlatning 
asosiy vazifalaridan biridir . 
O'zbekiston davlat chegarasini qo'riqlash vazifasini Respublika Milliy xavfsizlik 
xizmati  chegara  qo'shinlari  amalga  oshiradi.  O'zbekiston  chegarasi  bilan  bog'liq 
masalalar  chegaradosh  davlatlar  bilan  shartnoma  va  kelishuvlar  asosida  hamda  umum 
e'tirof  etilgan  xalqaro  me'yoriy  hujjatlar  asosida  tartibga  solinadi.  Davlat  chegarasi 
masalasida  O'zbekiston  izchil  ravishda  hozirgi  zamon  siyosiy  tamoyillariga  monand 
yo'ldan bormoqda.