Ona tili umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 10-sinfi uchun darslik

ko‘ngilzor
 edi.
(B. Fazliddin) 
Ne baxt, 
SO‘Z YASOVCHI QO‘SHIMCHALAR USLUBIYATI
VI BOB
HUQUQDAN BURCHGACHA

---

93
26.2-mashq. 
Erkin Vohidovning “sodda kashfiyot”lari aks etgan matn bilan tanishib 
chiqing va o‘zaro fikr almashing. Siz ham har kuni foydalanadigan yasama so‘zlar 
ro‘yxatini tuzing.
So‘zni eshitamiz, so‘zlashni qotiramiz, lekin So‘z 
mag‘zini chaqish aksar xayolimizga kelmaydi. 
Nega shunday deymiz, deya o‘zimizga savol ber-
maymiz. Bu sinoat to‘la olam bamisoli olisdagi 
yulduzlardek noayon qolaveradi. 
Uzum yedim, 
“uzum” dedim, bilsam, tokdan uzib yedim,
de-
gandek, o‘z qo‘lim bilan ishkomdan uzum uza-
turib, bu so‘zning 
uzmoq
dan olingani xayolim-
ga kelgan edi. Axir 
ungan
narsani 
unum, g‘uj
o‘sgan mevani 
g‘ujum,
jamiyat 
tuz
ilishini 
tuzum,
cho‘g‘ning 
qo‘r
idan qolgan kulni 
qurum,
deymiz. 
Og‘izga solib 
yut
ganimiz 
yutum,
tomoqdan 
qult
etib o‘tgan suv 
qultum
bo‘lganidek ishkomdan 
uzib
yeganimiz 
uzum
bo‘ladi-da, deya o‘z sodda 
kashfiyotimdan suyungan edim. 
Kuraydigan qurolimiz 
kurak,
ichki a’zo 
ichak,
gul 
tubida turadigan idish 
tubak
– biz uni 
tuvak
dey-
miz. Kaftni kaftga urish – olqish belgisi. Chiqqan 
tovush chapillasa 
chapak
, qarsillasa 
qarsak
bo‘ladi. Buni anglash qiyin emas, lekin ko‘ksimiz-
da gursillab urib turgan yurakni 
yurak
deyish 
to‘g‘rimi yoki 
urak?
Yurak
yuradimi, uradimi? Ko‘krak-chi? Nega ko‘ksimizni shunday atay-
miz? 
Ko‘ksim osmon,
degandek bu nom 
ko‘k
, yani osmon bilan bog‘liqmi? Undoq desak, 
emikdosh ma’nosida keluvchi 
ko‘kaldosh
so‘zidagi 
ko‘k
o‘zagi nimani anglatadi? Qozoqlar 
akani 
ko‘ka
deb chaqiradilar. Bu so‘zlarning ko‘krakka aloqasi yo‘qmikan?.. Bunday jumbo-
qlar yuzlab, minglab so‘zlarimiz zamirida yotibdi. Ular bizni qiynashi, uyqu bermasligi kerak, 
Mahmud Qoshg‘ariy bobomizning kitobi yostig‘imiz ostida bo‘lmog‘i kerak.
Quyoshiston ta’rifli diyor Nurli peshonamga bo‘libdi nasib.
(E. Vohidov). 
Gururimga 
g‘ururdosh
 zamonga ming tashakkur.
(A.Oripov) Nutqda ba’zan so‘z yasovchi 
qo‘shimchalarni yanglish va ortiqcha qo‘llash holatlari kuzatiladi. Masalan, yog‘lik osh 
emas, yog‘li osh; befarosatsizlik emas, befarosatlik yoki farosatsizlik.
26.3-Mashq. 
Nuqtalar o‘rniga mos so‘zlarni tanlab, maqollarni ko‘chiring. Nima uchun 
aynan shu so‘zni tanlaganingizga izoh bering.
1. Muzdan suv tomar, ... (so‘zamol, so‘zshunos, so‘zchi)dan — bol. 
2. ... (Shirali, shirador, sershira) so‘zga quloq charchamas. 
3. Har ...... (yaltiragan, yiltillagan, yarqiragan) oltin emas.
4. Tekinxo‘r qopib yeydi, ... (mehnatchi, mehnatkor, mehnatkash) topib yeydi.
5. Aqli o‘tkirning so‘zi ... (chopag‘on, chopuvchi, chopqir).

---

94
26.4-mashq. 
Matnni o‘qing. O‘z munosabatingizni yozma ifodalang va uni jamoangizga 
asoslab berishga harakat qiling.
Xotinlarni falonchi xonim yoki begim deb atash bor. Bu 
so‘zlardagi 
-im
qo‘shimchasini egalik qo‘shimchasi deb tushu-
nadilar. U holda nima uchun egalik qo‘shimchasi qo‘shilganda 
xon
bilan 
bek
ayol kishiga aylanadi, degan savol tug‘ilishi tabiiy-
dir. Vaholanki, “xonim” va “begim” so‘zlaridagi 
-im
qo‘shimcha-
si egalik qo‘shimchasi emas. Qadim turkiy tillarda ona ma’nosi-
dagi “uma” so‘zi bo‘lgan. “Begim” va “xonim” so‘zlari tarkibidagi 
-im
ana shu “uma” so‘zining ixchamlashganidir. Demak, aslida 
“xonim” “mening xonim” emas,