Ona tili umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 10-sinfi uchun darslik

Quyidagi savollarga matn asosida javob bering. 
1. Ajratib ko‘rsatilgan “shuningdek” birligi matnda qanday mazmunni ifodalayapti?
A.
 Oldingi fikr keyingi fikrning xulosasi ekanligini ifodalamoqda.
B.
 Keyingi fikr oldingi fikrni dalillayotganligini ifodalamoqda.
D.
 Oldingi fikr keyingi fikrning tasdig‘i ekanligini ifodalamoqda.
E.
 Keyingi fikr oldingi fikrning davomi ekanligini ifodalamoqda.
2–3. Berilgan ma’lumotlar va unga aloqador tushunchalarni o‘zaro moslashtiring.
ESLATMA! Javob variantlaridan ortiqchasi bor.
2. O‘n besh yoshli bolaning huquqlari ota-onasi 
tomonidan toptaldi. Uning manfaatlarini himoya qilish 
uchun kim sudga murojaat qilishi mumkin? _____
3. Muomala layoqatiga ega bo‘lmagan o‘n yetti 
yoshli bola yaqinlari tomonidan jismoniy azob berib 
kelingani aniqlanganda, ota-onasi sudga murojat 
qilmadi. Shunday paytda uning huquqlarini himoya 
qilish uchun kim sudga murojaat qilishi mumkin?_____
A.Qo‘shnisi
B. Bolaning o‘zi 
D. Vasiylik kengashi va 
boshqalar
 

---

212
BOSH MIYA
Inson miyasi tabiatning qanday mo‘jizasi ekani bilan tanishamiz. Umuman nerv 
sistemasi inson organizmini boshqaruvchi sistema bo‘lib, uning tafakkurini belgilab beradi. 
Ya’ni inson miyasi uning aqliy faoliyati, dunyoqarashi, fikrlashi va ongning fiziologik asosi 
hisoblanadi. Bir so‘z bilan aytganda, organizmning tashqi muhit bilan aloqasini ta’minlaydi. 
Bosh miya kalla suyagining ichida joylashgan bo‘lib, inson o‘sib borgan sari u ham rivojlanib 
boradi. Insonning bosh miya o‘rtacha 100 mlrd neyrondan tashkil topgan bo‘lib, u jigarda 
ishlab chiqarilib qonga quyilgan glukozaning 50% ini “iste’mol” qiladi. Bosh miyani tashkil 
etayotgan neyronlar o‘zaro nerv impulslarini 270 km/soat tezlikda uzatadi. Neyronlarning 
soni ko‘paymasligi haqida barchamiz o‘qiganmiz, lekin neyronlar inson hayoti davomida 
o‘sib turadi. Bitta neyron istalgan ensiklopediyadagi ma’lumotlardan ko‘ra besh barobar 
ko‘p ma’lumotni eslab qola oladi. Miya hujayralari oksibiont hujayralar qatoriga kirib, ular 
qon aylanish tizimiga tushgan kislorodning 20% ini ishlatadi. Shu bilan birga, miyaning 
80% ini suv tashkil etadi, shu boisdan ham odam doimiy ravishda yetarli miqdorda suv 
ichib turishga ehtiyoj sezadi.
Bosh miya odam tana massasining o‘rtacha 2% ini tashkil etadi. U o‘rtacha 1000 
– 2000 gramm oralig‘ida bo‘lishi mumkin. Baʼzan bu ko‘rsatkich kam yoki ortiq bo‘lishi 
mumkin.
Shunisi hayratlanarliki, insoning aqliy faoliyati uning o‘lchamiga bog‘liq emas. Misol 
uchun, buyuk kimyogar olim Dmitriy Ivanovich Mendeleyev bosh miyaning og‘irligi 1571 
gramm, Ivan Sergeyevich Turgenevning bosh miyasining og‘irligi esa 2012 gramm bo‘lgan. 
Demak, insonning aqliy faoliyati bosh miyaning massasiga emas, uning po‘stloq qismidagi 
nerv hujayralarining xususiyatiga bog‘liq. 
Bosh miya ikki qismdan tashkil topgan: miyaning stvol, ya’ni ust qismi va bosh miyani 
o‘rab turuvchi bosh miya katta yarimsharlari. Miyaning ustun qismi uzunchoq miya, miya 
ko‘prigi, o‘rtamiya, oraliq miya va miyacha kabi qismlardan iborat. 
Uzunchoq miya bosh miyaning eng pastgi qismi bo‘lib, yuqori tomondan miya ko‘prigiga 
tutashadi. Uzunligi 3-3,5 cm bo‘lib, og‘irligi 7 gramm. Uzunchoq miya nafas olish, ovqat 
hazm qilish va qon aylanish kabi sistemalar ishini boshqarib, uning shikastlanishi nafas 
olish va yurak ishining to‘xtab qolishiga sabab bo‘ladi. 
4–5. Quyidagi hukmlarni matn mazmunidan kelib chiqib to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri 
ekanligini aniqlang.
4. Sanjarning ota-onasi onasining axloqi yomonligi sababli ajrashib ketishgan. U 
otasi bilan yashaydi, ammo onasini ham sog‘inadi. Kunlardan bir kuni onasi Sanjarni 
ko‘rgani keldi. Otasini ularni ko‘rishtirmadi. Shu to‘g‘rimi?
A. To‘g‘ri B. Noto‘g‘ri
5. Sanjar dunyoga keldi. Otasi Soatov, onasi esa Temurov. Unga ota-onaning 
kelishuviga binoan onasining familiyasi Temurov familiyasi berildi. Shu to‘g‘rimi?
A. To‘g‘ri B. Noto‘g‘ri
6. Bola dunyoga keldi. Ota-onasi kelishib unga Yusuf deb ism qo‘yishdi. Bu ism unga 
yoqar edi. U o‘n ikki yosharda edi, ular yashaydigan mahallada Yusuf degan giyohvand, 
aqli noqis, bezori yigit paydo bo‘ldi. Shunda ota-ona undan so‘ramasdan bolaning ismini 
o‘zgartirib kelishdi. Shu to‘g‘rimi?
A. To‘g‘ri
B. Noto‘g‘ri