Ona tili umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 10-sinfi uchun darslik

208
Quyidagi savollarga matn asosida javob bering. 
1. Matnda ajratib ko‘rsatilgan “o‘tirik” so‘zining ma’nosini yozing
Javob:
__________________ 
2. Hikoyada Polvon tog‘aning ayoli nutqida keltirilgan “O, sho‘r boshim, sho‘rgina 
boshim!” jumlalari asosida uni qanday ayol deyish mumkin?
A. nohaqlikka chiday olmaydigan kuyunchak ayol
B. qanoatli, har narsaga rozi bo‘luvchi, itoatkor ayol
C. boriga qanoat qilmaydigan, noshukr ayol
D. gapga chechan, ko‘p gapiradigan ayol
3–4. Berilgan obrazlar va unga aloqador tavsiflarni o‘zaro moslashtiring.
ESLATMA! Javob variantlaridani ortiqchasi bor.
Ularga berilgan tavsiflar
Obrazlar
3
. Yomonlikni o‘ylamaydigan, hammaga Ollohdan insof ti
-
laydigan, doim yaxshilikni ko‘zlaydigan bir so‘zli inson._____
4
. O‘zgalar mol-mulkini o‘ziniki qilib o‘zlashtirib olgan, ha
-
rom-xarishdan ham qaytmaydigan inson._____
A. 
Cho‘pon
B. 
Rais
D.
 Palvon tog‘a 
5. Quyidagi hukmlarni matn mazmunidan kelib chiqib to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri ekanligini 
aniqlang.
Bola o‘z otasining tutumi, xarakterini, tanlovini har doim to‘g‘ri deb bilgan.
A. To‘g‘ri B. Noto‘g‘ri
6. Quyidagi surat va hikoya o‘rtasidagi mazmuniy bog‘liqlikni qisqa qilib ifodalang.
ESLATMA. Fikrlaringizni lo‘nda, ixcham ifodalang, 20 ta so‘zdan oshib ketmasin.
Javob:
________________________________________________________________________

---

209
II QISM
CHAQMOQ VA MOMAQALDIROQ
Osmonni qora bulutlar qoplagan vaqtda yarq etib chaqmoq chaqishi, uning ortidan esa 
momaqaldiroq gumburlashini ko‘p kuzatgansiz. Lekin bu ajoyib tabiat hodisasi qanday 
hosil bo‘lishini bilmasangiz kerak-a?
Chaqmoq o‘zida juda katta elektr zaryadi to‘plagan bulutlarda paydo bo‘ladi. Chaqmoq 
hosil bo‘lgan paytda bulutlarning yuqori qismi yerdan 6-7 kilometrgacha, pastki qismi 
esa atigi 500 metr balandlikda bo‘lishi mumkin. Bunday paytda bulutning yuqori qismida 
musbat, quyi qismida esa manfiy elektr zaryadlari yig‘ilib qoladi. Ushbu qarama-qarshi 
zaryadlar bir-biriga yaqin kelgan lahzada yorqin chaqnash sodir bo‘ladi. Elektr zaryadlari 
esa yirik plazma kanali bo‘ylab harakatlanadi. Shu hodisani biz chaqmoq deymiz. 
Chaqmoq nuri bizning ko‘zimizga yorug‘lik tezligida, ya’ni soniyasiga 300000 kilometr 
tezlik bilan yetib keladi. Bu juda katta tezlik. Uni biz deyarli shu zahoti ko‘ramiz.
Chaqmoq chaqnagan joydagi havo 30000 darajagacha qizishi mumkin. Chaqmoqdagi 
elektr kuchlanishi esa milliard voltgacha yetadi, ammo hali-hamon chaqmoq energiyasidan 
foydalanish xususida hech qanday harakatlar amalga oshirilmagan.
Momaqaldiroq gumburlashining chaqmoqdan ancha keyin eshitilishi ham qiziq. 
Ammo buning sababi juda oddiy: momaqaldiroq – tovush hodisasi. Tovush esa yorug‘likka 
qaraganda nihoyatda past tezlikka ega. Shu sababli siz momaqaldiroqni, odatda, 
chaqmoqdan bir necha soniya keyin eshitasiz.
Chaqmoqlar asosan tropiklarda va alohida olis tog‘ hududlarida ko‘proq uchraydi. 
Dunyoda eng ko‘p chaqmoq Kongo va Argentina davlatlari hududida chaqnaydi. Misrda 
esa, aksincha, taxminan 10 yilda atigi bir marta chaqmoq chaqadi, xolos.
(“Jajji akademik” va internet materiallari asosida tayyorlandi)