Sig‘tab ko‘zi o'rtulur.
Mazmuni: Alp Er To‘nga o ‘limiga achinib odamlar b o ‘ridekuvlash-
dilar, yoqa yirtishib baqirishdilar. B a ’zan cholg‘uchilar chalg‘usining
chinqirig‘i kabi baqirishadilar. (Ular shuncha yigiashdilarki, k o ‘z yosh-
lari) ko‘zlarini qopladi.
«Dunyo begi» vafot etsa-da, barcha uni yodida tutadi, ezgu sifat-
lar bilan eslaydi, fojiali musibatdan qayg‘uradi. Butun tushkunlikning,
k o ‘ngil cho‘kishining sababi - uning bevaqt dunyoni tark etishi. Umu-
man, Alp Er T o‘ngani doimiy qo‘msash ruhi butun marsiya bo‘ylab
hukmronlik qiladi:
K o‘nglum ichun o'rtadi,
Yctmish yashig‘ qartadi.
Kechmish uzuk irtadi,
Tun-kun kechib irtalur.
Mazmuni: tushgan musibat bilan k o ‘nglim o ‘rtandi, bitgan yaramni
tirnab, yangilatdi, o ‘tgan kunlarimni istatdi, kecha-kunduz
izlatdi.
M arsiya barmoq vaznida yaratilgan bo ‘lib, m urabba’ shaklidagi
bandlararo a-a-a-b, v-v-v-b qofiyalanish tartibiga ega. T o‘rtliklam inghar
bir misrasi yetti b o ‘g ‘indan tashkil topgan.
Qadimgi turkiy she’riyatning yirik bilimdonlaridan biri l.V.Stebleva
Alp Er T o ‘nga haqidagi marsiyadan tashqari, yana 4 ta to ‘rtlikni bir-
lashtiradi va unga «N om a’lum qahramon haqida marsiya» deb nom
q o'y ad i182. T o‘rtliklarda qahramon jangchining o iim id an afsuslanish
ruhi yetakehidir. Demak, ulam i bemalol marsiya jan ri namunalari de-
yish mumkin. M uallifning nom a’lum qahramon deb atashi bejiz emas.
Chunki uning kimligi haqiqatan ham nom a’lum. T o‘rtIiklaming uchta-
sida uning vatanparvarligi, mardligi, bahodirligi, dushmanga nisbatan
beayovligi to ‘g ‘risida gap boradi:
Yag‘i o ‘tin o £ehurgan,
T o ‘ydin ani k o ‘churgan,
Ishlar uzub keehurgan,
182
Стеблева И .В. Р азвитие тю ркских поэтических форм X I века. М осква, Н аука, 1971. С.
159-161.
523
Mazmuni: u urush olovini o'chim vchi, ularni (dushmanlami) askar
safidan haydab chiqaruvchi, shu bilan birga, qiyin ishlarni bajaruvchi
edi. Unga halok qiluvchi zamon o‘qi tegdi.
Marsiyaning ikkinchi bandida qahramonning sifatlari uiug‘lanadi.
Olijanoblik, doimo ezgu ishlaming boshida turish, ijobiy fazilatlar bilan
boshqalarga namuna b o ‘lish uning o '/ig a xos xususiyatlari ekanligi es-
lanadi va ana shunday odamning o ‘limiga afsus va nadomat chekiladi:
Turg‘an ulug‘ ishlaqa,
Tirki urub ashlaqa,
Tum lug‘ qadir qishlaqa,
Q o‘zti erig umduru.
Mazmuni: U odam ulug‘ ishlarga chidam bilan turish beradigan edi.
Dasturxoni qattiq qishlarda ochiq edi, odamlami o ‘zining yaxshiliklari-
dan um idvor qilib tashlab ketdi.
M arsiyaning vazni, qofiyaianishi, bo‘g ‘iniar tizimi Alp Er T o'nga
m arsiyasiga mos keladi. Har ikkala marsiyadagi lirik qahramonning
iztirobi bayoni Enasoy bitiglarini yodga soladi. Chunki Enasoy yod-
nomalarida ham kishining iztirobi bayoni tasviri asosiy o ‘rin tutadi va
bu ulam ing yig‘i janri asosida yuzaga kelganligini k o‘rsatadi. Enasoy
yodnomalari vafot etgan kishining tarjimai holi bilan bog‘langan bo'lib,
unda marhumga xos b o ‘lgan xususiyatlar tasviri yetakchidir183: «Avlod-
larim, siziardan ayrildim. Oh, uydagi xonzodalarimdan ayrildim. Sakkiz
o ‘g ‘limdan ayrildim-ey. Xoqonim, elim xizmatida bo‘ldim, dono hukm-
dorimga xizmat qildim, d o ‘stlarimga xizmat qildim. Bu men uchun sha-
rafdir. Xoqonim uchun, Bilga Chiqshan xoqoniga xizmat qildim, ey xal-
qim, yigitlik sharafim uchun davlatimga xizmat qildim. Tangriga xizmat
qildim. Endi ajoyib do'stlarim dan ayrildim. Bu mangu toshimdir. M en
alamli Chiksinm an»184.
«Chako‘1 yodnomasi» mazmunidan ko ‘rinib turibdiki, u marhum
hayotiga aloqador m a’lumotlar bayonidan iborat bo ‘lib, I shaxs tilidan
hikoya qilinyapti. Enasoy yodnomalarining I shaxs, y a'ni marhum tilidan
IM Рах^юнов H. Рух,иятдаги нур муроди. Тошкент, Х ад ^ м ер о си , 2002. Б. 58,
184 К адимий ляим атиар (Тузувчи: Н асимхон Рахмонов). Тош кен г, Адаби&г ва санъат, 1987.
Б. 42-43.
T e g d i o ‘qi o ‘ldirur.
524
hikoya qilinishi, ular bilan Urxun yodnomalari o ‘rtasidagi
u y g ‘ u n l i k n i
keltirib chiqaradi: «Turk bo ‘dun qanin b o ‘lmayin Tabg‘achda adrilti,
qanlanti. Qanin qo‘dub Tabg‘achqa yana ichikdi. Tangri ancha temish
arinch: qan bartim, qaningni qo‘dub icbikding, ichikduk uchun teng
ri o ‘l temish, arinch. Turk b o ‘dun o‘lti, alqinti, yo‘q bo ‘lti. Turk sir
bo‘dun erinta bo‘d qalm adi»185. M azm uni: Turk xalqi o ‘zining xoni bi
lan b o ‘lmay, Tabg‘ach xoqonligiga qo‘shildi, xonlik b o ‘ldi. 0 ‘z xoni-
ni qo‘yib, yana Tabg‘ach xoqonligiga qo ‘shildi. Tangri shunday degan
ekan: Xon berdim. Xoningni q o ‘yib, taslim boMding. Tabg‘achga taslim
b o‘lgani uchun Tangri o‘l, degan shekilli. Turk xalqi o ‘ldi, yo'q bo‘ldi,
tugadi. Turk sir xalqi yerida birorta ham urug‘ qolmadi.
Kul tigin bitigidagi tasvir T o‘nyuquq bitigidan farqli o ‘!aroq, Bilga
xoqon tilidan olib boriladi.
B u
esa tasviming I shaxs tilidan hikoya qilinis
hi hodisasi barcha Urxun yodnomalariga ham xos emasligini k o ‘rsatadi:
« 0 ‘gim qatun ulayu o 'glanm , akalarim, kalingunim,
q unchuylarim
buncha yam a tirigi kung bo‘ltachi arti, o ‘lugi yurtda yo'lta yatu qaltachi
artigiz! Kul tigin yo‘q arsar, q o ‘p o ‘ltachi artigiz! Inim Kul tigin kargak
bo ‘lti, o ‘zim saqintim; k o ‘rur ko ‘zim ko ‘rmaztag, bilir biligim bilmaztag
bo ‘lti, o ‘zim saqintim. 0 ‘d tangri yasar, kisi o ‘g ‘li ko‘p o ‘lgali to ‘pimis.
Ancha saqintim ko‘zda yash kalsar, atida k o ‘ngulta sig‘it kalsar, yanturu
saqintim, qatig‘ di saqintim: aki shad ulayu iniyu gunim o ‘g ‘lanim beg-
larim budunim ko‘zi qashi yablaq bo ‘ltachi tip, saqintim »1146. Mazmuni:
Onam xotun, keyingi onalarim, opalarim, kelinlarim, xonzodalarim, tiri-
gingiz cho‘ri bo ‘lar edi, oMigingiz cho‘lu biyobonda, yo‘lda yotib qolar
edingiz! Kul tigm bo ‘lmasa, butunlay о Tar edingiz. Inim Kul tigin vafot
etdi, vujudim alam chekdi. K o‘rar ko‘zim k o ‘rmayotganday, bilar aqlim
bilmayotganday boTdi (es-hushimdan ajraldim), jonim azobda qoldi.
Dunyoni tangri yasaydi, inson bolalari hammasi oTadigan qilib yaratil-
gan. Shunchalik alam tortdimki, k o ‘zga yosh kelganda, k o ‘ngilga yig ‘i
kelganda, qayta g ‘am chekdim, qayta qayg‘urdim. Ikki shad, keyingi
ini-jiyanim, o ‘g ‘illarim, beklarimning ko‘zi, qoshi yomon bo‘ladi, deb
qayg‘urdim.
M azkur parchani o ‘rganar ekan, professor N.Rahmonov undagi Kul
tigin tasviriga e ’tiborni qaratadi va qahramonning g ‘ayri tabiiy faoliva-
М атов С.К. П амятники древнетю ркской письменности. М осква — Ленинград, Наука,
1951. С. 61.
1X6 Малов С.К. Уша китоб. Б. 33.
525
tini xalq og'zaki ijodiga xos xususiyat sifatida baholaydi187. Darhaqiqat,
obrazlardagi m ubolag‘ali tasvim ing boshqa Urxun yodnomalarida ham
uchrashi bitiktoshlaming yozma adabiyot sifatida shakllanishida folklor-
ning ta ’siri borligidan dalolat beradi.
Urxun bitiglaridagi yig‘i yodnomalar tarkibida uchraydi va ular
to ‘liq mazkur janr asosiga qurilmagan, balki tarixiy qahramonlik dos-
tonlaridir. Enasoy yodnomalarining asosini esa yig ‘i janri tashkil etadi.
Bu jihatdan ular o ‘zaro farqlanadi. Shunisi diqqatga sazovorki, marsiya
Enasoy yodnomalarida I shaxs - marhum
tilidan
aytiladi. Bu usul mar
siyaning alohida shakli hisoblanadi. U qadimgi shomonlikcha inonch
tasavvurlaming mahsuli bo‘lib, marhumning ruhi tirikdir, degan qarash
asosida shakllangan.
Yig‘i janri namunalari turkiylaming tarjima adabiyotida ham mav
jud. M azkur fikrning tasdig‘ini xitoychadan o'girilgan «Oltun yorug‘»
dostonida k o ‘rish mumkin. «Oltun yorug‘»dagi «Shahzoda va bars»
afsonasida kichik shahzoda - M ag‘astvining o ‘zini qurbon qilishi ush-
bu janm i yuzaga chiqaradi: “Na ada arti adayim. k o ‘rklakaya o ‘gukum.
0 ‘lmak amgak nachukin, o ‘ngra kalip artturti. Sintida o ‘ngra o ‘lmakig
bulayin ay kunkayam. K o‘rmayin arti munitag ulng‘ achig‘ amgakig...”188
. Mazmuni:
Qanday kulfat bo'kli-y i, q o ‘zichog‘im, jonim -
dan aziz erkatoyim! 0 ‘lmoq azobi nima uchun (senga) barvaqt kelib olib
ketdi. Sendan oldin o ‘limni (men) topsam (bo‘lmasmidi), ey quyoshim!
(Shunda) ko'rm as edim bunday og ‘ir, achchiq azobni!
K o‘rinadiki, parchadagi onaning iztirobi bayoni tasviri uni yuqorida
keltirilgan namunalarga yaqinlashtiradi va y ig ‘i janrining turkiy adabi-
yotda o'ziga xos shakllanish y o ‘liga ega ekanligini bildiradi.
Y ig‘i janrining taraqqiyoti masalalarini tadqiq etish qadimgi turkiy
adabiyotda y ig ‘i tasvirining ikki y o ‘nalishda amalga oshirilganligini
ko‘rsatadi:
1. Y ig‘i marhum tilidan bayon qilingan (Enasoy yodnomalari).
2. Y ig‘i o ‘zga kishilar, asosan, marhumning yaqinlari tomonidan
bayon qilingan (Kul tigin bitigi, «Oltun yorug‘» dostonidagi yig‘i, Alp
Er T o‘nga marsiyasi).
Рах.монов II. У рхун-Бнисей ёдпомалари ва туркий эпск тар. ФФЛ илмик даражасини
олиш учун ёзилган диссертация. Тош кент, 1991. Б. 127.
О лгун epyj (Наш рга тайёрловчи: Н.Ра.чмон). 2-китоб. Тош кснг, М ум ю ч суз, 2013.
Ь.
259
526
Lekin har ikkala holatda ham yig‘i janrini epiklashtirish holati ku-
zatiladi. Bu jarayon qadimgi turkiy adabiyotda janrlar tizimining odat va
marosimlar bilan bog‘liqligini k o ‘rsatadi.
Janrning keyingi vaqtlardagi takomili davrida asta-sekin yig‘ining
marhum tilidan aytilishi hodisasi y o ‘qola borgan va uning o ‘m iga bosh-
qa hayotiy shaxslar tomonidan ijro etilishi janr mezonlaridan biriga ay-
langan.
Xulosa tariqasida shuni aytish mumkinki, yozma adabiyotda yig‘i
so f janr sifatida Enasoy yodnomalari orqali yuzaga chiqdi. Urxun yod-
gorliklarida esa boshqa janrlar bilan aralash holda yashadi. Keyingi ri-
vojlanish bosqichlarida shakllanib, o ‘ziga xos qoidalarga ega bo‘ldi va
marsiya degan atama orqali nomlandi. Janrning arabeha nomlanishi is-
lomdan avvalgi davrlarda adabiyotshunoslik ilmining taraqqiy etmagan-
ligi bilan izohlanadi.
QASIDA
Qasida lirik tur janrlaridan biri bo‘lib, bu so ‘z arabchadan
o ‘zbekchaga o ‘girilganda maqsad, niyat kabi m a’nolarni anglatadi.
Uning namunalarini Sharq adabiyotida keng tarqalgan janrlardan biri
sifatida arab, fors, turkiy tilda qalam tebratgan shoirlar ijodida ham uch-
ratish mumkin. Manbaiarda qasida haqida gap ketganda, u biror tarixiy
shaxs, mashhur arbob yoki qahramon, muhim voqea kabilarga bag‘ishlab
yozilgan tantanali uslubdagi asar ekanligi qayd etiladi. Shuningdek, tabi-
at, cholg‘u asboblari, ijtimoiy-falsafiy mavzulardagi qasidalar ham mav-
judligi alohida ta’kidlanadi. Qasida g ‘azalga o ‘xshab qofiyalanadi. Hajm
jihatidan kattaligi bilan g ’a/ailardan farqlanadi. Qasidalar tuzilishiga
ko‘ra ikki xil bo ‘ladi: qasidai toin va qasidai mujarrad (qasidai mahdud
yoki qasidai muqtazab). Qasidai tom, ya’ni to‘liq qasida tarkibida na-
sib (kirish qismi), gurizgoh (asosiy qismga tayyorlovchi bo‘lim), madh
(tasvirlanayotgan shaxs, voqea yoki narsa maqtovi) va qasd (muallif-
ning maqsadi bayoni) qismlari mavjud bo‘ladi. Qasidai mujarrad - to‘liq
b o ‘lmagan qasidada esa yuqoridagi qismlardan ayrimlari (madhdan tash-
qari) b o ‘lmasiigi mumkin.
Har qanday janrning har bir xalq adabiyotida o ‘ziga xos shakllanish
tarixi mavjud. Qasida ham turkiy adabiyotga o ‘z-o ‘zidan kirib kelgani
y o ‘q. Uning ildizlari a w a lo turkiy adabiyotning ichki imkoniyatlari aso-
527
sida paydo bo ‘lgan. Mahmud K oshg‘ariy “D evonu lug ‘otit turk” asarida
“qo‘shug‘” atamasini “she’r ”, “qasida”, “qo ‘shiq” sifatida ishlatganligj
m a’iurn:
Turkan qatun qutunga,
Tegur mendin q o‘shug‘,
A yg‘il
sizing
tabug‘chi,
0 ‘tnur yangi tabug1.
Malika (shoh) xotinga mendan maqtov, qasida (qo‘shiq) yetkur va
xodimingiz yangi xizm atlaringizga tayyor, deb ayt'x9.
Bu atama “Qutadg‘u biJig” dostonida ham mavjud ekanligiga o ‘z
vaqtida m utaxassislar e ’tibor qaratishgan190.
Do'stlaringiz bilan baham: |