14-ma’ruza: Qadimgi Eron madaniyati va dini. Qadimgi sak-skif sivilizatsiyasi (2 soat) Mavzuni o‘rganishdan maqsad

 
2.Qadimgi Eronda yozuv va tasviriy san`atning rivojlanishi. 
Yozuv. 
Qadimgi Eronda xilma-xil qabilalar yashagan. Shu tufayli Eron madaniyati 
xilma-xil va ko'p qirrali bo'lgan. Mil.avv. III mingyilliklardayoq elamliklar 150 belgi-rasmdan 
iborat mustaqil yozuvga ega bo'lganlar. Mil.avv. XXIII-XXII asrlar davomida elamliklar 
shumer-akkadning mixsimon yozuvidan foydalanganlar. Keyinchalik esa 80 belgidan iborat 
yozuv kashf etilgan. 
Ular Mil.avv.VI-asrda shumer-akkad mixxatini o'zlashtirib va takomillashtirib 42 
belgidan iborat o‗z alifbolarini yaratganlar. Ayni paytda ular aramey yozuvlaridan ham 
foydalangan. Doro I va uning o'g‗li Kserks va boshqalar Eron mixsimon xatidan keng 
foydalangan. Bu jihatdan Doro I ning Behistun va Naqshi Rustam qoyalariga mixsimon alifboda 
o'yib yozilgan katta xatlari muhim ahamiyatga egadir. 
 
Tosh va sopolga o‘yib yozilgan katibalar, bitiktoshlar va ularning ahamiyati.
Tosh 
va sopolga o‗yib yozilgan katibalarda, ―Avesto‖, ―Podshohnoma‖, ―Ming bir nafar huquqiy 
ajrim‖, ―Shohnoma‖ kabi asarlarda Markaziy Osiyo xalqlari tarixi, ijtimoiy – siyosiy hayoti, 
madaniyati, e'tiqodi o‗ziga xos tarzda bayon qilingandir. 
Yurtimizning qadimgi tarixini o‗rganishda tosh va sopol buyumlarga o‗yib yozilgan 
bitiklar ya'ni katibalarni o‗rganish ham katta ahamiyatga egadir. Shunday katibalar asosan Eron 
hududlaridan topib o‗rganilgan. 
Tosh va sopolga o‗yib yozilgan katibalar ya'ni bitiktoshlar Ahamoniylarning qadimgi 
poytaxti Persopol, Suza va Ekbatana (hozirgi Hamadon) shaharlari va ularning atroflaridan 
topilgan. 
– Pishiq sopol taxtachaga o‗yib yozilgan bir katibada Doro I hukmronligining dastlabki 
yillarida mil.avv. 494-490 yillar orasida Suzada bunyod etilgan saroyning qurilishi tafsiloti 
bayon etilgan. Ushbu bitiklarda qurilishda ishlatilgan materiallarning qaysi mamlakatdan 
keltirilganligi ko‗rsatib o‗tilgan. Masalan: Lidiya va Baqtriyadan oltin, qimmatbaho toshlar 
So‗g‗diyonadan, firuza Xorazmdan olib kelinganligi bitilgan. 
– Sheroz shahrining shimoliy tarafida, undan taxminan 50 km masofada joylashgan 
Persepol shahridan topilgan topilgan yozuvlar va tasviriy surat – releflar katta ilmiy qiymatga 
ega bo‗lgan topilmalardir. Bir qator chet el olimlari tomonidan olib borilgan arxeologik 
tadqiqotlar natijasida Persepoldan juda ko‗plab noyob yodgorliklar ochib o‗rganilgan. Ular 
orasida Apadana zinalari ustiga ishlangan tasviriy suratlar alohida ahamiyat kasb etadi. 
Suratlarda ahamoniylarga tobe bo‗lgan 23 satraplikdan o‗lpon olib kelgan kishilar qiyofasi 
tasvirlangan. 

---

―Avesto‖ – Zardushtiylik dinining muqaddas kitobi bo‗lib, Eron hamda O‗rta Osiyo
xalqlarining qadimgi madaniyati, z'tiqodi, tili, adabiyoti va tarixini o‗rganishda asosiy yozma 
manba hisoblanadi.
―Avesto‖ matni to‗liq saqlanmagan. Asarning saqlanib qolgan qismlarini saqlash va kitob 
holiga keltirish ishlari Parfiya podshosi Valgash III (148-192) hamda Sosoniylar (milodning III 
asri) davrida ham davom etirildi. ―Avesto‖ sosoniylar hukmdori Shopur II (309-379 y.y.) davrida 
tartibga solindi, izohlar va qo‗shimchalar (zand) bilan boyitildi va to‗la kitob holiga keltirilib, 
asosiy qismlari pahlaviy tiliga tarjima qilindi. Bu kitob ―Zand Avesto‖ nomi bilan mashhurdir. 
Afsuski, ―Zand Avesto‖ ham bizgacha to‗liq holda yetib kelmagan. Asarning bizgacha yetib 
kelgan qismi professor B.E.Bertelsning ma'lumotiga qaraganda 83000 so‗zdan iborat. U, asosan 
to‗rt qismdan – yasna, yashtov, vispered, vendidaddan iborat. Yasna tarkibiga kirgan gat deb 
ataladigan qo‗shiqlar Avestoning eng ko‗hna va qimmatli qismlaridir. 
―Avesto‖ning qo‗shiqlari va qissalari Abulqosim Firdavsiyning (tax.940-1030 y.y.) 
―Shohnoma‖ dostoniga manba bo‗lib xizmat qilgan. 
―Avesto‖ning Kopengagenda saqlanayotgan yagona nusxasi asosida tayyorlangan 
fotomatni 1937-1944 yillarda olti jild qilib nashr etilgan.