B. X. Azizkulov, B. K. Janzakov iqtisodiy siyosatga kirish samarqand

Soliqlar quyidagi ikkita toifaga bo‟linadi: 
To'g'ridan-to'g'ri soliq (direct taxes) - jismoniy va yuridik shaxslarning 
daromadlari, shu jumladan, olingan barcha daromad turlari bo'yicha markaziy yoki 
mahalliy hokimiyat organlariga to'langan muntazam soliq imtiyozlari . 
Bilvosita soliqlar (indirect taxes) - ishlab chiqaruvchilar tomonidan ishlab 
chiqarish xarajatlariga tegishli tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish, sotish, sotib 
olish va yakuniy iste'mol qilishda to'langan soliqlar. Savdo soliqlarini, aylanma 
soliqni, qo'shilgan qiymat solig'ini, aksiz solig'ini, import va eksport bojlarini, 
monopolistik faoliyatning turli turlariga soliqni va boshqalarni o'z ichiga oladi.
To'g'ridan-to'g'ri soliqlarni adolatli va xolis deb hisoblanadi. Bilvosita 
soliqlar adolatli va xolisona soliqqa tortish usuliga zid keladi ba‘zida, chunki ular 
past daromadli tarmoqlar va korxonalar uchun kuchli ta'sirga ega, ammo ularni 
to'plash va korxonalar uchun undan qochish osonroq hisoblanadi. Shunga ko'ra, 
rasmiylar makroiqtisodiy tuzatish uchun foydalaniladigan quyidagi asosiy soliq 
vositalariga ega: Sotishdan olinadigan soliq (sales tax) - chakana va ulgurji 
savdoda sotiladigan tovarlarning tannarxiga teng miqdorda umumiy soliq 
hisoblanadi. Uning afzalligi shundaki, uning soliq bazasi juda keng bo'ladi: barcha 
tovarlar va xizmatlar sotilishi mumkin; uni yig'ish va nazorat qilish juda oson. Zaif 
tomoni esa sotuvchidan chakana orqali yakuniy iste'molchiga qadar tarqatish 
tarmog'i orqali harakat qilgan bir xil mahsulot, bir necha marta sotuvga solinishi 

---

44 
mumkin. Bunga yo'l qo'ymaslik uchun bir martalik savdo solig'i (yagona soliq 
to'lovi) qo'llaniladi. Bu amaliyot AQShda keng qo'llaniladi . 
Qo'shilgan qiymat solig'i (value-added tax, VAT) - mahsulot yoki 
xizmatning qo'shilgan qiymatining umumiy summasidan olinadigan bilvosita soliq 
turi hisoblanadi. Ushbu turdagi soliq eng adolatli hisoblanadi, chunki u iqtisodiy 
faoliyat turlarini ajratmaydi va faqat qayta ishlovchilar tomonidan qo'shilgan 
qiymatga nisbatan qo'llaniladi, shu bilan birga mahsulot ishlab chiqarishning turli 
bosqichlarida ko'p miqdorda soliq solinishi mumkin emas. Ko'pgina rivojlangan 
mamlakatlar, birinchi navbatda, G'arbiy Yevropada qo'llaniladi . 
Aksiz solig'i (excise tax) - muayyan turdagi mahsulotlarni (alkogol, yoqilg'i, 
zargarlik buyumlari va boshqalarni) iste'mol qilishni cheklashga qaratilgan 
bilvosita soliq turi; muayyan loyihalar uchun moliyalashtirishni ta'minlash (yo'l 
qurilishini moliyalashtirish uchun avtotransport vositalariga soliq) va byudjetni 
to'ldirish uchun xizmat qiladi. Ushbu turdagi soliq milliy va import tovarlariga ham 
tatbiq etiladi . 
Import bojlari (import duties) - chetdan keltiriladigan va import hajmini va 
tuzilmasini tartibga soluvchi tovarlarga nisbatan bilvosita soliqlar turi hisoblanadi. 
Odatda rivojlanayotgan mamlakatlar tomonidan byudjetni to'ldirish vositasi 
sifatida va zaif sanoatni chet el raqobatidan himoya qilish vositasi sifatida faol 
foydalaniladi. Oson boshqarish va oson yig'ish imkonini beradi. 
Eksport solig'i (export taxes) - chet elga eksport qilinadigan va eksport 
hajmini hamda tuzilmasini tartibga solish uchun foydalaniladigan tovarlarga 
nisbatan 
bevosita 
soliqlar 
turi 
hisobalanadi. 
Ayniqsa 
rivojlanayotgan 
mamlakatlarda va byudjetni to'ldirish uchun o'tish davri iqtisodiyotiga ega 
mamlakatlarda mahsulotni mahalliy bozorga yo'naltirish uchun juda kamdan-kam 
hollarda qo'llaniladi. Odatda, ma'lum bir mamlakatning eksport mahsulotlariga 
narxlarning keskin oshishi yoki milliy valyuta devalvatsiyasi natijasida eksport 
hajmining oshishi natijasida byudjetni tadbirkorlarning daromadlarining bir 
qismini kechiktirish uchun cheklangan muddatga joriy etiladi . 
Daromad solig'i (income tax) - jismoniy shaxslar qonuniy stavkalar bo'yicha 
to'laydigan to'g'ridan-to'g'ri soliq turi hisoblanadi. 
Tashkiliy soliq (corporate tax) - korxonalar daromadidan qonuniy stavkalar 
bo'yicha to'lanadigan to'g'ridan-to'g'ri soliq turi . 
Soliq vositalarini hukumat tomonidan nafaqat davlat xazinasiga pul yig'ish 
vositasi sifatida, balki alohida sanoat yoki faoliyatni rag'batlantirish mexanizmi 
sifatida ham qo'llash mumkin. Makroiqtisodiy o'zgarishlarni rag'batlantirish, ayrim 
soliq turlari bo'yicha soliq imtiyozlari berish orqali, muayyan hududlar, sanoat va 
faoliyat sohalarida ish sharoitlarini yaxshilashga qaratilgan vaqtinchalik yoki 
doimiy ravishda kamayishi mumkin. Byudjet daromadlarining o'sishiga soliq 

---

45 
stavkasini oshirish, soliqlar sonini ko'paytirish, soliq bazasini kengaytirish va 
soliqlarni to'lamaslik darajasini kamaytirish orqali erishish mumkin. Ko'pgina 
mamlakatlarda soliq yig'ish masalasi nafaqat soliqni to'lash mexanizmining 
yo'qligi, balki soliq tizimining kamchiliklari sababli kelib chiqadi va faqatgina 
fundamental islohotlar yo'li bilan hal qilinishi mumkin. Xarajatlar siyosati 
(expenditure policy) - byudjet mablag'larini maqsadli taqsimlashni ta'minlovchi 
fiskal siyosat vositalaridan iborat. 
Davlat xarajatlarini qisqartirish makroiqtisodiy o'zgarishlarning eng og'riqli 
usullaridan biri bo'lib, byudjet tanqisligining maqbul darajasiga olib keladi. Budjet 
xarajatlari quyidagilarga bo'linadi: Joriy xarajatlar (current expenditures) - 
iste'molga davlat xarajatlari (davlat xizmatchilariga maosh to'lash, tovarlar va 
xizmatlarni sotib olish, favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish), ichki va tashqi 
qarzlar, subsidiyalar va mablag'larni o'tkazish (mahalliy byudjetlarga, davlat 
korxonalariga, xususiy sektorga) va kapital xarajatlar (capital expenditures) - 
asosiy vositalar va kapital transfertlarga investitsiyalar bo'yicha davlat xarajatlari 
(davlat korxonalari, mahalliy byudjetlar va boshqalar). Shunga ko'ra, davlat 
makroiqtisodiy muvozanat maqsadlariga erishish uchun har qanday sarf-
xarajatlarni boshqarishi mumkin.
Eng ko'p ishlatiladigan vositalar quyidagilardir:
Davlat sektorida ish haqi darajasini nazorat qilish (control of public sector 
wages and salaries) - davlat xizmatchilarining maoshlarini oshirish bo'yicha aniq 
ko'rsatmalarni amalga oshirishni nazarda tutadigan hukumatning bevosita nazorati 
ostidagi byudjet siyosati vositasidir. Hukumat ish haqini muayyan vaqt davomida 
muzlatish yoki ularning o'sishini muayyan miqdordan oshirmasligi kerak. Ko'pgina 
mamlakatlarda bunday davlat yo'riqnomalari xususiy sektor uchun qo'llanma bo'lib 
xizmat qiladi, bu esa xarajatlarni kamaytirishga ham qiziqishni bildiradi. Byudjet 
xarajatlarini keskin cheklash uchun qisqa muddatda samarali vosita sifatida davlat 
sektoridagi 
daromad 
darajasini 
nazorat 
qilish 
malakali 
xodimlarning 
jamoatchilikdan xususiy sektorga aylanishiga olib kelishi mumkin . 
Foizlar to'lovlarini nazorat qilish (control of interest payments) - ichki va 
tashqi qarzlarning hajmi va kreditlar bo'yicha foizlar darajasidan kelib chiqib, 
xizmat ko'rsatish uchun to'lovlarni kamaytirish hisoblanadi. O'tgan yillardagi 
kreditlar bo'yicha to'lovlarni kamaytirish deyarli imkonsiz bo'lsa, unda hozirgi va 
kelgusida qarz olish, ayniqsa, ichki bozorda ushbu moddaning ulushini byudjet 
xarajatlarida kamaytirish uchun mumkin bo'lgan eng kam foizda amalga oshirilishi 
kerak . 
Boshqa to'lovlarni nazorat qilish (boshqa xarajatlarni nazorat qilish) - 
ijtimoiy sug'urta tizimi, pensiya, imtiyozlar, mahalliy byudjetlarga pul 
o'tkazmalari, subsidiyalar, ta'lim, sog'liqni saqlash va boshqa xarajatlar bo'yicha 

---

46 
to'lovlar miqdorini kamaytirishdir. Ma'lumki, ushbu xarajatlarning bir qismi 
ijtimoiy ahamiyatga ega, shuning uchun davlatning bu sohada manevralash 
imkoniyatlari juda cheklangan. Boshqa tomondan, harbiy xarajatlar, razvedka, 
militsiya, yong'in xavfsizligi, ichki xavfsizlik va h.k. kabi xavfsizlik masalalari 
bilan bog'liq ayrim xarajatlar, odatda, harbiy pudratchilar va ular tomonidan 
moliyalashtiriladigan parlament a'zolari ko'rinishida kuchli siyosiy lobbi 
tomonidan qo'llab-quvvatlanadi.
Investitsion xarajatlarni nazorat qilish (control of investment outlays) - 
davlat investitsiyalarining qisqarishi hisoblanadi. Ko'pgina hollarda davlat 
investitsiya dasturining asosiy ustuvor yo'nalishi: ijtimoiy infratuzilma 
(kasalxonalar, maktablar, bolalar bog'chalari va boshqalar), shuningdek yo'llar, 
avtoyo'llar, aeroportlar va boshqalar bo'ladi . 
Byudjet defitsitini moliyalashtirish ichki yoki tashqi kreditlar hisobidan 
amalga oshiriladi. Shunga ko'ra, hukumatning bir qancha boshqa moliyaviy siyosat 
vositalariga ega: Davlat qimmatli qog'ozlarini sotish (sale of government 
securities) - byudjet kamomadining xususiy bank va nobank kreditlari bo'lmagan 
kreditlar orqali moliyalashtirilishi. Nazariy jihatdan xususiy sektorning to'sqinlik 
qila olmaydigan soliqlaridan farqli o'laroq, davlat qimmatli qog'ozlarini sotib olish 
nafaqat ixtiyoriy ish bo'lib, davlat davlatning qarz majburiyatlari uchun xususiy 
sektor uchun juda qiziqish tug'dirishi bilan amalga oshirilishi mumkin. Davlat 
nodavlat investitsiyalash manbalari bilan xususiy sektor mablag'lari uchun raqobat 
qilishi kerak . 
Chet eldan qarz olishning chegarasi (ceiling on foreign borrowing) - 
byudjetni moliyalashtirish uchun maksimal ruxsat etilgan miqdorda tashqi qarz va 
yillik xorijiy kreditlarga qonuniy cheklovlarni kiritish. Qisqa muddatda 
davlatlararo kreditlar byudjet tanqisligini moliyalashtirish uchun maqbul vosita 
bo'lishi mumkin. Biroq, mamlakatning tashqi qarzlari o'sib borayotganligi sababli, 
hozirgi byudjet xarajatlariga kiritilgan qarzlarni qoplash uchun joriy to'lovlar, 
shuningdek qarzlar bo'yicha foizlar o'sib bormoqda . 
To'lovning kechikishi va to'lanmasligi (floating debt and arrears) hukumat 
tomonidan sotib olinadigan tovarlar va xizmatlar uchun to'lovlarni kechiktirishni 
yoki 
byudjet 
xarajatlari 
moddalari 
bo'yicha 
mablag'larni 
to'lamaslikni 
ta'minlaydigan soliq siyosat vositasi. Ushbu vosita, byudjetni vaqtincha 
muvozanatlash uchun ishlatilishi mumkin bo'lsada, umuman iqtisodiyot uchun 
uzoq muddatli salbiy oqibatlarga olib keladi. Ish haqini, pensiya va nafaqalarni 
kechiktirish, jiddiy ijtimoiy oqibatlarga olib keladi. Yetkazib beruvchilarga 
to'lamaslik, ishlab chiqaruvchilarning ishlab chiqarish uchun olingan kreditlarni 
to'lashi mumkin bo'lmagan ishlab chiqaruvchilar va ularning moliyalashtirish 
banklarining bankrotlik tamoyillariga olib kelishi mumkin. Yetkazib beruvchilar 

---

47 
kechiktirilgan to'lovlar uchun to'lov sifatida davlatga sotilgan tovarlar narxini 
oshirmoqchi bo'ladilar. Natijada, uzoq muddatda byudjet xarajatlari ko'payadi .