12. Mavzu: Iroda Iroda haqida tushuncha

“mavjudlik falsafasi”
ga olib keldi. Ekzistensializm (M.Xaydegger, K.Yaspers, J.P.Sartr, 
A.Kamyu va boshqalar) erkinlikni xuddi hech qanday tashqi ijtimoiy holatlarga asoslanmagan 
mutloq erkin iroda sifatida ko‘radi. Bu tushunchaning boshlang‘ich nuqtasi – jamoat a’loqalari va 
munosabatlaridan, ijtimoiy-madaniy muhitdan tashqarida olingan mavhum odam. Berilgan 
yo‘nalish vakillarining fikrlari bo‘yicha, inson hech qanaqasiga jamiyat bilan va ahloqiy 
majburiyat yoki javobgarlik lar bilan ham umuman bog‘liq emas. Inson erkin va u hech narsaga 
javob bermaydi. Har qanday tartib uning uchun o‘z erkin irodasini toptash degani. J.P.Sartrga 
ko‘ra, haqiqiy odam har qanday “ijtimoiylik”ga o‘zi hohlamagan tarzda qarshi chiqib, hech qanday 
partiya, tashkilot va dasturlarga a’loqador bo‘lmasligi kerak. 
Bunday iroda talqini inson haqidagi zamonaviy tassavvuriga zid hisoblanadi. Yuqorida aytib 
o‘tganimizdek, Homo Sap lens turdagi insonning xayvonot olamidan asosiy farqi uning ijtimoiy 
muhitidadir. Inson jamiyatidan tashqarida o‘sib kelayotgan insoniy mavjudot faqatgina tashqi 
ko‘rinishdan o‘xshaydi, o‘zining ruhiy holati esa insonlarga umuman a’loqador emas. 
Erkin irodaning mutloqligi ekzistensializm vakillarini inson tabiatining noto‘g‘ri 
traktovkasiga olib keldi. Ularning xatosi shundaki, biror bir mavjud me’yor va qadriyatlarning rad 
etilishiga yo‘naltirilgan ayrim bir harakatni bajarayotgan insonni keyinchalik boshqa me’yorlar va 
qadriyatlarni da’vo qilishidagi tushunmovchilik. Ahir, biror nimani rad etish uchun muayyan 
muqobillikga ega bo‘lmoq zarur, yokida bunday inkor, yaxshi tarafdan aytganda, safsata, qo‘pol 
ma’noda esa – jinnilikga aylana boshlaydi. 
Birinchi tabiiy fanli iroda talqini, uni “erkinlik instinkti”, tirik organizmning faollik 
ko‘rsatishi sifatida ko‘rib chiqgan olim I.P.Pavlovga tegishli. Uning fikricha, iroda “erkinlik 
instinkti” sifatida ochlik va xavflik instinktidan kam bo‘lmagan miqdorda ishtirok etadi.
3
3
Маклаков А. Г. Общая психология. — СПб.: Питер, 2001. —
377 bet
(mazmunidan foydalanildi) 

---

Odamning irodaviy harakati to‘la-to‘kis determinizmga, ya’ni sababiy bog‘lanish qonuniga 
bo‘ysunadi. Shu bilan birga irodaviy faoliyatning bevosita sabablari sharoitida irodaviy 
harakatlarni belgilab beradigan turli-tuman hayotiy sharoitlar bo‘lishi mumkin.
Odamning irodaviy faoliyati ob’ektiv jihatdan bog‘langandir. Irodaviy faoliyatning muhim 
xususiyatlaridan biri, irodaviy harakatlarni odam hamma vaqt shaxs sifatida amalga oshiradi. 
Xuddi mana shuning bilan bog‘liq ravishda irodaviy xarakatlar odam to‘la ravishda javob 
beradigan ish sifatida boshdan kechiriladi. Irodaviy faoliyat tufayli shaxs ko‘p jihatdan o‘zini 
ma’lum sharoitda anglaydi, o‘z hayot yo‘li va taqdirini o‘zi belgilashi mumkin.
Irodaning eng muhim xususiyati unda faoliyatni amalga oshirishning puxta o‘ylab 
chiqilgan rejaning mavjudligidir. Avvaldan rejalashtirilmagan xatti-harakatlarni