O„zbekiston respublikasi qurilish vazirligi samarqand davlat arxitektura-qurilish instituti

4.3 Investitsiyalarni iqtisodiy samaradorligini baholash uslublari 
 
Kapital qo‗yilmalarni «samara» va «samaradorligi» tushunchalarini ajrata olish 
kerak. Birinchisi o‗zida kapital qo‗yilmalarni amalga oshirish natijasini aks etsa, 
ikkinchisi shu natija bilan asosiy xarajatlar hajmini taqqoslashni aks etadi. Samara 
ishlab chiqarishga oid va iqtisodiy bo‗lishi mumkin. Birinchisini ko‗pincha, mahsulot 
ishlab chiqarishining oshishi bilan yoki natural shakldagi mahsulot birligiga ketgan 
xarajatlarning kamayishi bilan bog‗lashadi, ikkinchisi esa qiymatga oid tomonini 
ifodalaydi, masalan yalpi mahsulot o‗sishi, daromadlar o‗sishi, ishlab chiqarish 
xarajatlarining ma‘lum bir miqdorda kamayishi - bu iqtisodiy samara hisoblanadi. 
Samara kapital xarajatlarining miqdori bilan, ham natural, ham qiymat shaklida 
taqqoslanishi mumkin. Samarani natural shaklda ifodalashda faqatgina bir mahsulot 
birligiga ketgan kapital xarajatlarning miqdorini ko‗rsatish mumkin. Bu esa uni 
kapital sig‗imidir, qiymat ko‗rinishi esa kapital qo‗yilmalar iqtisodiy samaradorligini 
xarakterlovchi ko‗rsatkichlar hisoblanadi. 
Kapital 
qo‗yilmalarni iqtisodiy samaradorligini aniqlaydigan asosiy 
tamoyillarga quyidagilar tegishli: 

Kapital qo‗yilmalarning iqtisodiy samarasi masalasiga, jami ijtimoiy ishlab 
chiqarish samaradorligi muammosining tarkibiy qismidek qaralishi. 

Kapital qo‗yilmalar samaradorligini aniqlashda va uning yo‗nalishini 
tanlashda xalq xo‗jaligi nuqtai nazaridan yondashuv. 

Istiqboldagi omillarni hisobga olish. 

Qo‗yiladigan iqtisodiy masalaning xarakteridan qat‘iy nazar hisob-kitob 
metodini qo‗llash va samaraning xarajatlar bilan bir o‗lchovda olinishi. 
Kapital qo‗yilmalarni iqtisodiy samaraligini aniqlashdagi eng muhim 
talablardan biri xalq xo‗jaligi nuqtai nazaridan yondashuvdir. Kapital qo‗yilmalarni 
amalga oshirish bo‗yicha qabul qilinadigan qarorlar nafaqat ushbu ishlab chiqarish 
tarmog‗i, tashkilot, birlashma uchun samarali bo‗lishi kerak, balki u butun xalq 
xo‗jaligining samaradorligini oshirish uchun ham xizmat qilish kerak.
Xo‗jalik amaliyotida iqtisodiy hisob-kitoblar va kapital qo‗yilmalarni 
samaradorligini asoslashning ikki turi qo‗llaniladi: umumiy (absolyut) va qiyosiy 
(solishtirma). Bunday yondashish ikki masala bilan bog‗liq: ulardan bittasi nima 
ishlab chiqarish kerak degan savolga javob berishi uchun echilsa, ikkinchisi esa 
qanday ishlab chiqarish kerak degan savolga yechim topadi. Kapital qo‗yilmalarga 
muvofiq ravishda, birinchi holda umumiy samaradorlikni aniqlash metodlarini 
qo‗llaniladi, ikkinchisida esa qiyosiy(solishtirma) metodlar qo‗llaniladi.