O„zbekiston respublikasi qurilish vazirligi samarqand davlat arxitektura-qurilish instituti

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

~ 49 ~ 
4-MAVZU.
 
INVESTITSIYALARNING
 
IQTISODIY
 
SAMARADORLIGINI
 
BAHOLASH
 
USLUBLARI 
Reja: 
4.1. Investitsiyalar iqtisodiy samaradorligini baholash nazariyasi va amaliyoti 
tarixi. 
4.2 Investitsiyalar tuzilmasi va ularni investitsion qarorlar samaradorligiga 
ta‘siri. 
4.3 Investitsiyalarni iqtisodiy samaradorligini baholash uslublari. 
4.4 Investitsiyalarni iqtisodiy samaradorligini oshirish yo‗llari.
 
 
 
4.1. Investitsiyalar iqtisodiy samaradorligini baholash nazariyasi 
va amaliyoti tarixi 
 
Investitsiyalar 
iqtisodiy 
samaradorligini 
baholash 
nazariyasi 
va 
amaliyotining rivojlanishini 3 ta davrga bo‗lish mumkin: 
1. Kapitalistik munosabatlarni rivojlantirish (1917 yilgacha).
2. Markazlashtirilgan rejali iqtisodiyot davri (1917 – 1990 yilgacha). 
3. Bozor iqtisodiyotiga o‗tish (1991 yildan hozirgi davrgacha). 
Investitsiyani samaradorligini 1917 yilgacha baholash bo‗yicha ilmiy ishlar 
asosan ishlab chiqarish fabrikalari va zavodlarini yaratish ayniqsa Rossiyada temir 
yo‗llarini qurilishi va ekpulatatsiya qilinishi bilan bog‗liq bo‗lgan. Bundan xususan 
Yu.V. Lomonosovning 1912- yilda Odessada chop etilgan ―Temir yo‗llarni 
ekspluatatsiya qilishning ilmiy muammolari‖ kitobi, M.G. Destremning ―Kanallar va 
temir yo‗llarning nisbiy foydaliligi va Rossiyada yuklarni tashishning eng qulay 
usulini aniqlash uchun berilgan takliflarini qulayrog‗ini tanlash bo‗yicha umumiy 
mulohazalar‖ kitobi (1831) dalolat beradi 
Samaradorlik masalalari va jumladan investitsiya loyihasini ko‗proq foydali 
variantini tanlash A. Vasyutinskiy va V. Yasinining 1905-1908 yillarda chop etilgan 
hamda ―Hozir arzonroq tulangan narsa, keyinchalik ham arzon keladigan narsa emas‖ 
(1912) deb hisoblagan V. Sokalskiylar mehnatlarida o‗z aksini topdi. 
1934 yilda M.Protodyakonov kapital qo‗yilmalarning nisbiy iqtisodiy
samaradorligi ko‗rsatkichi sifatida xarajatlarni izohlashishini hisobga olinishi bilan 
aniqlanadigan, qurilish - ekspluatatsiya xarajatlarida keltirilgan miqdorni taklif 
qiladi. Ushbu ko‗rsatkich bir qator kamchiliklarga ega bo‗lsa ham bozor 
iqtisodiyotiga o‗tish davrigacha investitsiya loyihalari qiyosiy samaradorliginining 
muhim ko‗rsatkichi hisoblangan. 
Kapital qo‗yilmalarning samaradorligi nazariyasi va amaliyoti rivojiga 
akademik T.S.Xachaturov katta hissa qo‗shgan. U 40-yillarning oxirida kapital 
qo‗yilmalarning umumiy (absolyut) samaradorligi tushunchasini kiritgan va uni 
milliy daromaddagi o‗sishning, ushbu o‗sishni yuzaga keltirgan kapital qo‗yilmalarga 
nisbati orqali aniqlashni taklif etgan. 

---

~ 50 ~ 
Ko‗rsatilgan sohadagi ilmiy ishlanmalar orasidan, asosiylari sifatida majburiy 
normalar va qoidalar maqomiga ega bo‗lgan quyidagilarini ajratib ko‗rsatish 
mumkin: 

SSSR halq xo‗jaligida kapital qo‗yilmalar va yangi texnika iqtisodiy 
samaradorligini aniqlashning namunali metodikasi(1960.). 

Kapital qo‗yilmalar iqtisodiy samaradorligini aniqlashning namunali 
metodikasi(1969y). 

Kapital qo‗yilmalar iqtisodiy samaradorligini aniqlashning namunali 
metodikasi (1980y). 

Kapital qo‗yilmalar samaradorligini aniqlash metodikasi (1988. 

Investitsiya loyihalari samaradorligini baholash va ularni moliyalashga 
tanlab olish bo‗yicha metodik tavsiyalar (1994). 
Tayyorlangan ishlanmalar investitsilar iqtisodiy samaradorligini baholashda 
tarmoqlar bo‗yicha nizomlar va yo‗riqnomalar tayyorlashda asos bo‗lib xizmat qiladi. 
Ularga asoslangan holda ―Qurilishda kapital qo‗yilmalar iqtisodiy samaradorligini 
aniqlash bo‗yicha yo‗riqnoma‖, ―Temir yo‗l transportida kapital qo‗yilmalar iqtisodiy 
samaradorligini aniqlash bo‗yicha yo‗riqnoma‖ (1973), ―Daryo transportida kapital 
qo‗yilmalar iqtisodiy samaradorligini aniqlash bo‗yicha yo‗riqnoma‖ (1974), hamda 
loyihaviy yechimlarni iqtisodiy samaradorligini baholash bo‗yicha ko‗rsatmalar va 
metodik tavsiyalar xuddi shunday ishlab chiqarilgan.
Hozirgi kunda olimlar va mutaxassislar 1994 yilgacha tayyorlangan
ishlanmalarlarning ko‗pchiligi bozor iqtisodiyoti talablariga javob bermasligi 
ta‘kidlab o‗tishmokda. Haqiqatdan ham bu ishlanmalarda inflyasiyani hisobga 
olmaslik, sharoitlarning noaniqligi va tavakkalchilik darajasi va hakozolar, kabi 
omillarga o‗rin berilmagan, vaholanki u sharoitlarda bu tushunchalar nafaqat amaliy 
balki nazariy jihatdan ham hisobga olishga yo‗l qo‗yilmagan. Oldingi metodlarning 
kamchiliklari sifatida masalaning iqtisodiy va sotsial tomonlarini zaif ishlab 
chiqilganligi, diskontlash koeffitsientini qabul qilishdagi munozaralar va baxslarni 
aytish mumkin. Biroq shunga qaramasdan ko‗rilgan ishlanmalar iqtisodiy 
bilimlarning ma‘lum yutuqlari sifatida, kapital qo‗yilmalarning samarador 
baholashning boshlang‗ich asosi bo‗ladi.