Mahsulot (ish, xizmat) tannarxi, foydasi va rentabelligi

Mahsulot (ish, xizmat) tannarxi, foydasi va rentabelligi

	Mashg’ulotning maqsadi:
Talabalarda tannarx - ishlab chiqarish sarflarini kamaytirish vositasiekanligi, mahsulot (ish, xizmat) tannarxini hosil qiluvchi xarajat turlari, foyda va rentabellik, ularni hisoblash usullari kabilarni asosiy tayanch so’z va iboralar hamda masalalar, muammoli savollarko’rgazmali materiallar orqali bilim va ko’nikmasini shakllantirishga ko’maklashishdan iborat.

Mahsulot tannarxi - bu mahsulot birligiga to’g’ri keladigan ishlab chiqarish xarajatlaridir.
Mahsulot (ish, xizmat)larning ishlab chiqarish tannarxini hosil qiluvchi xarajatlar ularning iqtisodiy mazmuniga ko’ra quyidagi elementlar (xarajatlar moddalari) bilan gruhlarga ajratiladi:

1. 
   Ishlab chiqarish moddiy xarajatlari (qaytariladigan chiqitlar qiymati chiqarib tashlangan holda).
   
2. 
   Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan mehnatga haq to’lash xarajatlari.
   
3. 
   Ishlab chiqarishga tegishli bo’lgan ijtimoiy sug’urta ajratmalari.
   
4. 
   Asosiy fondlar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi.
   
5. 
   Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan boshqa xarajatlar.
   

Mahsulot (ish, xizmat) ishlab chiqarish xarajatlarining eng yirik elementi - moddiy xarajatlar bo’lib, mahsulot (ish, xizmat) ishlab chiqarish tannarxi tarkibida ularning hissasi 60-90 foizni tashkil etishi mumkin.
Davr xarajatlari deganda bevosita ishlab chiqarish jarayoni bilan bog’liq bo’lmagan xarajatlar va sarflar tushniladi: boshqaruv xarajatlari, mahsulotni sotish xarajatlari va umumxo’jalik ahamiyatiga ega bo’lgan boshqa xarajatlar.
Foyda - bu murakkab iqtisodiy kategoriyalardan biri hisoblanadi. U asosan qo’shimcha qiymatni yaratish va ishlatish jarayonida yuzaga keladigan iqtisodiy munosabatlarni ifodalaydi.
Mahsulotni sotishdan olingan yalpi foyda - bu sotishdan olingan sof tushum bilan sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi o’rtasidagi tafovut ko’rinishida bo’ladi: YaF = SSТ –Т, bunda: YaF - yalpi foyda; SSТ - sotishdan olingan sof tushum; Т - sotilgan mahsulotning ishlb chiqarish tannarxi.
Asosiy faoliyatdan ko’rilgan foyda - bu mahsulotni sotishdan olingan yalpi foyda bilan davr xarajatlari o’rtasidagi tafovut va plyus asosiy faoliyatdan ko’rilgan boshqa daromadlar yoki minus boshqa zararlar ko’rinishida bo’ladi: AFF = YaF-DХ+BD-BZ, bunda: AFF - asosiy faoliyatdan olingan foyda; DХ - davr xarajatlari; BD - asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromad; BZ - asosiy faoliyatdan ko’rilgan boshqa zararlar.
Umumxo’jalik faoliyatidan olingan foyda - bu asosiy faolyatdan olingan foyda summasi plyus moliyaviy faoliyatdan ko’rilgan daromadlar va minus xarajatlar ko’rinishida bo’ladi: UF=AFF+MD-MХ, bunda: UF - umumxo’jalik faoliyatdan olingan foyda; MD - moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar; MХ - moliyaviy faoliyat xarajatlari.
Soliq to’langungacha olingan foyda - bu umumxo’jalik faoliyatidan olingan foyda plyus favqulodda (ko’zda tutilmagan) vaziyatlardan ko’rilgan foyda va minus zarar ko’rinishida bo’ladi: SТF= UF+FF-FZ, bunda: SТF - soliq to’langungacha olingan foyda; FF - favqulodda vaziyatlardan olingan foyda; FZ - favqulodda vaziyatlardan ko’rilgan zarar.
Yilning sof foydasi - bu soliq to’langandan keyin korxona ixtiyorida qoladigan foyda. U soliq to’langungacha olingan foydadan foyda (daromad) dan to’lanadigan soliqni va qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa soliqlar va to’lovlarni chiqarib tashlagan holda aniqlanadi: SF=SТF-DS-BS, bunda: SF - sof foyda; DS - foyda (daromad)dan to’lanadigan soliq; BS - boshqa soliqlar va to’lovlar
Korxona faoliyatini yuritishga solingan aktivlar rentabelligi (A_­rent) - bu sof foydaning qo’yilgan barcha mablag’lar, ya’ni aktivlarning 1 so’miga to’g’ri keladigan ulushidir. U sof foydaning (SF) umumiy aktiv (A)ning o’rtacha yillik summasiga nisbati ko’rinishid aniqlanadi: