Janubiy Afrika ozodlik yo'li. Nelson Mandela. Reja: Kirish. I bob. Janubiy Afrika Respublikasi

II BOB. Janubiy Afrika ozodlik harakatlari. 
2.1. Janubiy Afrika Respublikasida ozodlik harakatining boshlanishi 
 
Afrika kit'asida mustamlaka XU asr oxiridan boshlandi. Bu davrda kelgindi 
yevropaliklar bilan maxalliy axoli orasida madaniy tafovut uncha sezilmagan. XU1 asr 
boshlaridan avj olgan pul savdosi Afrika xalklarining tarixiy tarakkiyotini tuxtatibgina 
kolmay, balki bir necha asrlarga orkaga tashlagan. Avval portugaliyaliklar, keyin ingliz, 
golland va fransuz mustamlakachilari kit'ani ochikdan-ochik talaganlar, barcha 
boyliklarni yuk kilganlar, ogir soliklar solganlar va minglab kishilarni zurlab olib ketib 
kul kilib sotganlar. Vaxshiy kuldorlik tufayli vafot etgan va Amerikaga olib ketilgan 
kishilarning soni 100 milliondan ortik bulgan. Kit'adagi ozodlik uchun urushlar, ichki 
ziddiyat va kurashlar xam minglab Afrikaliklarni yostigini kuritgan va kadimiy 
davlatlarning inkirozini kuchaytirgan. Mazkur vokealar axolining madaniy jixatdan 
Yevropadan orkada kolishining asosiy sababidir.
X1X asr urtalarida kul savdosi tugatilib, ullar ozod deb e'lon kilingan edi. 
Ammo usha davrdan boshlab boskinchi yirik davlatlar Afrikani kaytadan bulib olishga 
kirishdilar. Kit'a Angliya, Fransiya va Germaniya urtasida talashib buysundirilgan, 
Kongoni Belgiya egallagan. Birinchi jaxon urushida Germaniya maglubiyatga 
uchragandan keyin uning mustamlaka kismini golib chikkan Angliya va Fransiya uzaro 
bulib olishgan. XX asr boshlarida tropik Afrikaning 90,4 % i mustamlaka kilingan edi. 
Uzok davom etgan ozodlik kurashi natijasida kit'aning kupchilik kismida mustakil va 
ozod davlatlar karor topdi
22
.
Afrika kit'asining etnik tuzilishini kuyidagi tarixiy etnografik viloyatlarga 
bulib urganish mumkin:
Shimoliy Afrika xalklari. 
Garbiy va Markaziy Afrika xalklari. 
Sharkiy va Janubiy Afrika xalklari. 
22
O`zbеkiston Milliy entsiklopеdiyasi. T., «Qomuslar», 2001-2003. 1-2-3-4-5-jildlar. 

---

Ular keng xududda joylashgan bulib, umumiy birlika ega bulgan regionlar 
xisoblanadi. Butun kit'a axolisining tabiiy sharoiti etnik kiyofasi tarixiy takdiri va 
ijtimoiy-iktisodiy darajasi jixatidan yukoridagi tarixiy etnografik viloyatlarga bulib 
urganamiz.
Nelson Rolihlahla Mandela (18 iyul, 1918 yilda tugʻilgan, Kunu, Umtata 
yaqinida)/ 2013.5.12 — 10 may 1994 yildan 1999 yilgacha — JAR prezidenti, aparteid 
ning mavjud boʻlgan davridan boshlab inson huquqlari uchun kurash olib borgan eng 
mashhur aktivistlardan biri, shu sababli u 28 yil qamoqda oʻtirgan, 1993 yil dunyo Nobel 
mukofoti sovrindori. 
Talabalik davrida turli namoyishlarda qatnashgan, keyinchalik Yohannesburgda 
muharrir boʻlib ishlagan va Vitvatersran Universitetiga oʻqishga kirgan. 1944 yil Afrika 
Milliy Kongresi yoshlar ligasini yaratishda qatnashgan. Keyinchalik, kurashning 
kuchayib borish tufayli, «M reja» deb nomlanuvchi reja ishlab chiqadi, unga koʻra AMK 
yacheykalari yashirinishgan. 1952 yil Mandela oʻz oʻrtogʻi Oliver Tambo bilan 
birgalikda qoratanlilarni boshqaruvchi birinchi qonuniy firmani tashkil etishadi. 1961 
yilda AMK radikal qanotni boshqaradi, «Umkxonto ve sizve», davlatga qarshi siyosiy 
sabotaj boshlaydi. 1968 yil noyabrda Mandela qamoqqa olinadi va Robben Aylend 
qamoqhonasida butun umrga ozodlikdan mahrum etiladi. 
1948 yil sekretar va AMKda ikki marta prezident boʻlgan(1950 va 1991 
yillarda). 50 dan ortiq halqaro Universitetlar aʼzosi. 1990 yil 18 fevralda Mandela qamoq 
jazosidan ozod etiladi, 11 fevralda yarashish va qurolli qarshilik koʻrsatish toʻhtatilishi 
haqida eʼlon qiladi. 
1999 yil JAR prezidentlik lavozimidan ketgach, VICh va OITS muammolariga 
katta eʼtibor bera boshlaydi. Ekspertlar fikriga koʻra JAR da hozirgi kunda OITS bilan 
kasallanganlar besh millionni tashkil etadi, bu koʻrsatkich boshqa barcha davlatlardan 
koʻp
23
. 
Mandelaning katta oʻgʻli Makgaxo Mandela OITSdan vafot etgach, Nelson 
Mandela dunyoni ushbu kasallikka qarshi kurash olib borishga daʼvat etadi. 
23
Доклад МГИМО. Южной Африка. Стр1-2. 

---

Janubiy Afrika Respublikasining sobiq rahbari, irqchilikka qarshi kurashib, 
global qahramonga aylangan Nelson Mandela 95 yoshida vatanida vafot etdi. Dunyo uni 
xotirlamoqda. 
"Insoniyat eng matonatli, vijdonli va mas'uliyatli vakillaridan biridan ayrildi. U 
endi abadiyat tomon yo'l oldi",- dedi Barak Obama, AQSh rahbari, Oq uydan turib 
xalqqa murojaat qilar ekan. 
"Odam borki, teng yaralgan. Irq, rang, jins, elat, din - bular insonni ajratmaydi, 
bir-birini kamsitish uchun asos emas, balki jamiyatlarni birlashtiradigan, tinch-totuv 
yashashi uchun zamin yaratadigan omillar deya ishongan u",- deydi prezident. 
"Balki Nelson Mandela kabi noyob shaxs boshqa bo'lmas. Shu bois ham ular 
qoldirgan ma'naviy, ijtimoiy-siyosiy merosni asrab-avaylashimiz, undan saboq 
olishimiz kerak"
24
. 
Dunyoning boshqa mamlakatlari kabi AQShda ham Nelson Mandela qahramon 
sifatida tilga olinadi. Lekin Amerika rahbarlarining bu buyuk arbobga munosabati turli 
davrlarda turlicha bo’lgan. Sovuq urushi paytida u kommunist, ya’ni Amerika dushmani 
deb sanalgan bo’lsa, keyinchalik aparteidga qarshi kurashchi, jasorat timsoliga 
aylangan. 
1962-yilda AQSh prezidenti Jon Kennedi Afrikada yangi mustaqil davlatlar 
vujudga kelganini olqishlaydi: 
“Bu biz uchun notanish qit’a, chunki shu paytgacha u yerda Yevropa hukmronlik 
qilgan. Endi esa biz Afrika bilan aloqa o’rnatmoqchimiz. Manfaatlarimiz mutlaqo 
beg’araz. Tijorat sohasida munosabatlar bo’lmagan, ekspluatatsiya qilmaganmiz. 
BMTning Afrikaga oid siyosatini qo’llab-quvvatlab kelganmiz. Biz qit’aning mustaqil 
bo’lishi tarafdorimiz”. 
Kennedi Jazoir, Gana va Gvineya rahbarlari bilan hamkorlik qilgan bo’lsa-da, 
lekin Mandela yetakchiligidagi Afrika Milliy Kongressiga e’tibor bermagan 
Oq tanlilar hukmron Janubiy Afrika Vashingtonning Sovuq urush davridagi eng 
yirik savdo hamkorlaridan bo’lgan. AQSh undan uran sotib olgan, u yerda o’z floti va 
to’rtta raketani aniqlash stansiyasini joylashtirgan. Mamlakat ozod etilsa, kommunistlar 
24
Поминалная статя о Нелсоне Манделы. Вашингтон. Срт-11-12-13 

---

hokimiyatga kelishidan cho’chigan Vashington aparteid rejimiga qarshi sanksiyalar 
kiritilishiga qarshi chiqqan. 
Prezident Lindon Jonson davrida ham kommunistlarga qarshi siyosat davom 
etgan. 
Nikson va Ford ma’muriyatlari ham oq tanlilar hukumatini qo’llab-quvvatlagan, 
ayniqsa, Mandela Kubaning inqilobchi rahbari Fidel Kastro bilan hamkorlikni 
boshlaganidan keyin. 1975-yilda 30 ming Kuba askari Angolaga kiritilgan va Janubiy 
Afrika qo’shinlariga qarshi kurashgan. 
“Janubiy Afrika qo’shinlari Angolani bosib olganida kubaliklar chetdan qarab 
tura olmaydi”, - degan edi o’shanda Fidel Kastro. 
1978-yil AQShda Jimmi Karter prezidentligi davrida Davlat kotibi Sayrus Vans 
BMTning Janubiy Afrika bo'yicha delegatsiyasiga rahbarlik qilgan. O’shanda Janubiy 
Afrika hozirgi Namibiya hududini bosib olgan edi. Karter ma’muriyati bu davlatga 
nisbatan qurol-yarog’ embargosini joriy etsa-da, iqtisodiy sanksiyalar qo’llanishiga rozi 
bo'lmagan. 
Karter Janubiy Afrika bilan muzokara qilinadi, bu mamlakat mineral ishlab 
chiqarishda erkin dunyo uchun strategik ahamiyatga ega deya qayd etgan. 
Yozuvchi Jon Arkila keyingi prezident, Ronald Reygan tashqi siyosati haqida 
shunday deydi: 
“Sovuq urush avjiga chiqqanida Janubiy Afrika vanadiy va boshqa minerallar, 
ya’ni eng muhim strategik boyliklar olinadigan joyga aylandi. Davlatning avtoritar 
irqchi hukumati fursatdan foydalanib, bu boyliklar savdosini yo’lga qo’ydi. Biz sotib 
oldik, chunki dushmanimiz Sovet Ittifoqi bunday boyliklarga ega edi”, - deydi Arkila. 
AQShda amaldagi siyosatdan norozi talabalar aparteidga qarshi namoyishlarga 
zo'r berdi. Natijada Kongress prezident Reyganning iqtisodiy sanksiyalarga qarshi 
qarorini bekor qildi. 
Kongress a’zosi Luis Stoks Janubiy Afrika elchixonasi oldida bo’lgan 
namoyishlarni shunday eslaydi: 

---

“Hech qanday jinoyat sodir etmagan Nelson Mandela xalqi uchun kurashgani 
sababli qariyb 28 yil qamoqda o’tirgan ekan, biz Janubiy Afrikadagi aparteid rejimining 
adolatsiz siyosatiga qarshilik tariqasida va bu muammoga e’tibor qaratish maqsadida bir 
kunni qamoqda o’tkazsak arziydi”, - deydi Stoks. 
Nelson Mandela va AQSh Davlat kotibasi Xillari Klinton, 6-avgust, 2012-yil. 
Nelson Mandela va AQSh Davlat kotibasi Xillari Klinton, 6-avgust, 2012-yil. 
1990-yilda Mandela qamoqdan ozod etildi. AQShning o'sha damdagi prezidenti 
Jorj Bush yangi siyosiy o’zgarishlarni qo’llab-quvvatlab, Janubiy Afrika bilan aloqani 
mustahkamlay boshladi. 
“Mandelaning ozod etilishi nihoyatda ijobiy hodisa. Qilinadigan ishlar hali ko’p, 
lekin u bizning quvvatlovimiz va minnatdorchiligimizga sazovor”, - degan edi Jorj Bush. 
1994-yilda Mandela Janubiy Afrika xalqi tomonidan birinchi qora tanli prezident 
etib saylandi. Prezident Bill Klinton uni qahramon deb atadi. 
“Uzoq vaqt davomida Nelson Mandela erkinlik timsoli bo’lib keldi. Aparteid 
uning ovozini o’chira olmadi. U ozodlikka chiqqanida Janubiy Afrikada adolat uchun 
kurashgan barcha amerikaliklar xursand bo’ldi”, - dedi u. 
Bush Mandelani Oq Uyga taklif qildi, jasorat siymosi deb atadi. Ammo Mandela 
hamon AQShning terrorchilar ro’yxatida bo’lgani bois Kongress uning mamlakatga 
kirishi uchun maxsus ruxsatnoma berishi kerak edi. 
Kongress a’zosi Barbara Li har ikki partiya bu masalani birgalikda tezkorlik 
bilan hal qilganini aytadi 
“Bu masalada Davlat kotibi, respublikachilar va demokratlar, ya’ni hammamiz 
Afrika Milliy Kongressi va Nelson Mandelaga nisbatan dahshatli siyosatni tugatish 
maqsadida bir yoqadan bosh chiqarib harakat qildik”, - deydi u. 
Prezident Barak Obama Nelson Mandelaning xalq oldidagi xizmatlarini yuqori 
baholab, “talaba bo’lamizmi, sotuvchi yoki dehqon, vazir yo prezident, u butun insoniyat 
uchun o’rnak bo’lib qoladi”, deydi. 
Nelson Mandela dunyodagi eng obro‘li davlat arboblaridan biri edi. 
U Janubiy Afrikadagi aparteid tuzumini mavh qilish va turfa irqlilik asosida 
demokratik davlat qurish uchun kurashdi. 

---

27 yil zindonband etilgan Mandela janoblari alal-oqibat mamlakatning ilk qora 
tanli prezidenti bo‘ldi. 
Asosan ikki irq o‘rtasidagi ziddiyatning boshqa jabhalarini bartaraf etish va 
tinchlik o‘rnatish uchun kurashdi
25
.