Monopoliyaga qarshi siyosat

Monopoliyaga qarshi siyosat
Monopoliyaga qarshi siyosat - bu savdo to'siqlari va bozor raqobatining oldini olish uchun hukumatlar tomonidan olib boriladigan siyosat. Maqsad iste'molchini himoya qilish va iqtisodiy resurslarning eng samarali taqsimlanishini ta'minlashdir.
Trastlar 19-asr oxirida sanoat kapitalizmi bilan paydo boʻlgan. Ushbu gigant kompaniyalarning iste'molchilarni suiiste'mol qilish usullari va sheriklariga bergan katta imtiyozlari g'arb jamoatchiligida katta reaktsiyalarga sabab bo'ldi. Shundan kelib chiqib, sohada bunday monopollashuvning oldini olish choralari ko‘rildi. Shu sababli monopoliyaga qarshi siyosat atamasi nafaqat kartel va trast kabi yirik kompaniyalarga, balki AQSHda ham, Yevropada ham barcha kichik va yirik monopoliyalarga va erkin savdoni cheklovchi amaliyotlarga qarshi olib boriladigan barcha siyosatlarni anglatadi.
AQShda monopoliyaga qarshi amaliyotlar
Qo'shma Shtatlardagi trastlarga qarshi birinchi federal qonun 1890 yilgi Shermanning "Trastga qarshi qonuni" edi. Ushbu qonun bilan barcha turdagi monopoliyalar, savdo cheklovlari, kompaniyalar o'rtasida ochiq yoki yashirin kelishuvlar taqiqlanadi. Biroq keyingi yillarda AQSHda bu monopoliyaga qarshi siyosat vaqt oʻtishi bilan yumshab bordi. 1914-yil 15-oktabrdagi Kleytonning monopoliyaga qarshi qonuni va undan keyin 1936-yilda qabul qilingan Robinson-Patman qonunida bu borada ancha yumshoqroq qoidalar mavjud edi.Keyinchalik esa AQSH da raqobatnini rag’batlantiruvchi bir qancha qonunlar qabul qilindi.Shu o’rinda raqobat to’g’risidagi qonun haqida to’xtalib o’tsak.
Raqobat to'g'risidagi qonun - bu kompaniyalarning raqobatga qarshi xatti-harakatlarini tartibga solish orqali bozor raqobatini rag'batlantiradigan yoki saqlashga qaratilgan qonun.
Raqobat qonuni AQShda Xitoy va Rossiyada monopoliyaga qarshi qonun sifatida tanilgan. O'tgan asrlarda Buyuk Britaniya va Avstraliyada savdo amaliyoti qonuni sifatida tanilgan. Evropa Ittifoqida u monopoliyaga qarshi qonun yoki raqobat qonuni deb atalgan
O’zbekistonda monopoliyaga qarshi siyosat
Oʻzbekistonda monopoliyaga qarshi organ 1992-yil da Oʻzbekiston Respublikasi Moliya vazirligining Monopoliyaga qarshi va narx siyosati bosh boshqarmasi sifatida tashkil qilindi. 1996-yil 15-mayda ushbu boshqarma negizida Moliya vazirligi huzurida Monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish qoʻmitasi tashkil etildi. 2000-yil 2 avgustda Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining "Oʻzbekiston Respublikasi Monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish Davlat qoʻmitasini tashkil etish toʻgʻrisida"gi farmoniga asosan monopoliyaga qarshi organ Moliya vazirligi tarkibidan chiqarilib mustaqil davlat qoʻmitasiga aylantirildi.
Oʻzbekiston davlatining raqobatchilik muhitini shakllantirishga qaratilgan siyosatida xususiylashtirish, davlat mulki hisobidan mulkchilikning boshqa shakllarini vujudga keltirish asosiy oʻrin tutadi. Xususiylashtirish natijasida, birinchidan, mulk oʻz egalari qoʻliga topshirilsa, ikkinchidan, koʻp ukladli iqtisodiyot va raqobatchilik muhiti vujudga keladi.
Raqobatni shakllantirishda iqtisodiyotning davlat korxonalari saqlanib qolishi kerak boʻlgan sohalardagi korxonalar uchun ularning bozor sharoitlariga tarkiban moslashuviga imkon beradigan xoʻjalik yuritish mexanizmini ishlab chiqarish muhim oʻrin egallaydi. Bu mexanizm davlat korxonalari iqtisodiy jihatdan erkin boʻlishini, ularning faoliyati tijoratlashgan boʻlishini nazarda tutadi. Bozor iqtisodiyotiga oʻtish davrida raqobatning asosiy usuli narx boʻlganligi sababli, narxlarni erkin qoʻyib yuborish raqobatli muhitni vujudga keltirishning asosiy talabi hisoblanadi. Shu maqsadda Oʻzbekistonda "Monopolistik faoliyatini cheklash toʻgʻrisida"gi qonun (1992-yil 3 avgustda) qabul qilindi hamda uning asosida raqobatchilikni rivojlantirishga karatilgan bir turkum normativ hujjatlar ishlab chiqildi. Mazkur qonunga koʻra, bozorda ataylab taqchillik yaratish, narxlarni monopollashtirish, raqobatchilarning bozorga kirib borishiga toʻsqinlik qilish, raqobatning gʻirrom usullarini qoʻllash man etiladi.