Buxoro davlat universitetining

Giponimiya.
Leksemalararo semantik munosabatning yana bir 
turi giponimiya (aniqrog‘i, gipo-giperonimiya), ya’ni tur-jins 
munosabati. Giponimik munosabatda giperonim (jins) va giponim 
farqlanadi. Giperonim jins belgisini bildirgan predmetning nomini 
ifodalovchi ko‘pgina ma’noni semantik jihatdan umumlashtiruvchi 
mikrotizimning markaziy leksemasi, dominantasi sifatida namoyon 
bo‘luvchi lug‘aviy birlik. Giponim esa ma’lum jins turining nomini 
hamda o‘zining semantik tarkibida implitsit tarzda jins ma’nosini ham 

---

144 
ifodalovchi, semantik jihatdan giperonimga nisbatan boy bo‘lgan 
lug‘aviy birlik. 
Giponim va giperonim orasidagi aloqa mantiqiy asosga ega. Bu 
esa obyektiv borliqdagi umumiylik tushunchasi bilan bog‘liq. 
Masalan, [daraxt] giperonimi jins ma’nosini ifodalovchi leksema 
sifatida daraxtning barcha turini ifodalovchi leksemalarni leksik-
semantik munosabat asosida birlashtirib, leksik-semantik guruh hosil 
qiladi. Shu boisdan [daraxt] leksemasi giperonim sifatida giponimi 
bilan leksik-semantik aloqaga kirisha oladi. Masalan, [daraxt]-[qayin], 
[daraxt]-[terak], [daraxt]-[dub], [daraxt]-[ archa]. 
Giponimlar teng huquqli bo‘lib, giperonimga munosabati bir xil. 
O‘z navbatida, bu munosabat polisemiya va omonimiya hodisasi bilan 
ham bog‘lanadi. Masalan, o‘zbek tilidagi [daraxt] nomi dastlab ikki 
guruhga bo‘linadi: mevali daraxt va manzarali daraxt. Mevali daraxt 
o‘z mevasining nomi bilan ataladi. Shuning uchun bu leksema ko‘p 
ma’noli bo‘lganligi bois bir tomondan [meva], ikkinchi tomondan 
[daraxt] giperonimi bilan semantik munosabatga kirishadi:
[Meva]: [olma]-[o‘rik]-[shaftoli]-[behi].
[Daraxt]: [olma]-[o‘rik]-[shaftoli]-[behi]. 
[Daraxt] giperonimi jins tushunchasini ifodalovchi leksema 
sifatida, birinchi navbatda, shu jinsning turini bildiruvchi so‘z bilan 
bog‘lanadi. [Daraxt] leksemasi uning turi nomi o‘rnida qo‘llanishi 
ham mumkin. Lekin giperonim giponim o‘rnida qo‘llanganda uning 
mohiyatini yorqin ifodalay olmaydi. Shu boisdan o‘z oldidan 
giponimni aniqlovchi sifatida qabul qiladi: o‘rik daraxti, shaftoli 
daraxti kabi. 
Giponim leksemaning sememasi giponim leksemalar uchun 
birlashtiruvchi sema bo‘lib xizmat qiladi. Masalan, [daraxt] giperonim 
leksemasining sememasi «tanasidan shoxlanuvchi o‘simlik» bo‘lib, 
«qizil, yashil, yoki sariq rangli yong‘oqdan piyolagacha bo‘lgan 
hajmdagi sersuv meva beruvchi daraxt» sememasiga ega [olma] 
leksemasining «daraxt» semasi [daraxt] giperonim leksemasi 
semasining sememalashgan ko‘rinishi. 
Giperonimning ma’nosi giponim leksemanikiga nisbatan kengroq 
va «xiraroq» (noaniqroq), giponim leksemaning ma’nosi esa 
giperonimnikiga nisbatan torroq va «yorqinroq». Shu boisdan, aytish 

---

145 
mumkinki, giperonimning ma’noviy mohiyati barcha giponimining 
ma’noviy mohiyati yig‘indisiga teng. 
Aytilganidek, daraxt mevali va mevasiz daraxtga bo‘linadi. 
Demak, borliqdagi bu bo‘linish giponimiya hodisasi sifatida tilda ham 
aks etadi. Lekin daraxtning mevali va mevasiz turini ataydigan alohida 
leksema o‘zbek tilida yo‘q. Demak, giponimning o‘rni bo‘sh bo‘lib, 
ular leksik lakuna (bo‘sh xona) hosil qiladi. Leksik lakunani turli 
nutqiy nominativ birlik to‘ldiraverishi mumkin (Masalan: mevali 
daraxt va mevasiz daraxt so‘z birikmalari). 
Har bir gipo-giperonimik qator cheklanmagan miqdorda lug‘aviy 
lakunaga ega bo‘ladi. Bu bo‘sh xona ayni bir jinsning turli belgisi 
bilan chegaralanmagan miqdorda to‘lib borish imkoniyatiga ega. 
Masalan, 10 ta uzum nomini biluvchi odam uchun o‘zbek tilidagi 600 
ta uzum navi nomining 590 tasi lug‘aviy lakuna hisoblanadi. Demak, 
lakunalar ijtimoiy ham («mevali daraxt» va «mevasiz daraxt» 
tushunchasini ifodalovchi leksemalar), individual ham (mavjud 
leksemani ma’lum bir kishining bilmasligi) bo‘lishi mumkin.