Buxoro davlat universitetining

 
Foydalanilgan adabiyotlar: 
1. Amonov U. O‘zbek tili. – Buxoro, 2005. 
2. 
M.Hamroyev, 
D.Muhamedova, 
D.Shodmonqulova, 
X.G‘ulomova, Sh.Yo‘ldosheva. Ona tili. Darslik. – Toshkent, 2007-
yil. 
3. Sayfullayeva R., Mengliyev B. va b. Hozirgi oʻzbek tili. – 
Toshkent,OʻzMU nashriyoti, 2007. 

---

157 
4. O‘zbek tili leksikologiyasi. – Toshkent, “Fan”, 1981.
5. Энциклопедический словарь юного филолога. – Москва, 
«Педагогика», 1984. С. 101 - 103. 
6. R.S.Ginzburg, S.S. Khidekel, G.Y. Knyazeva, A.A. Sankin. A 
course in modern english lexicology. – Moscow, Vysšaja škola, 1979. 
P. 164- 170.
 
3.4. Qo‘llanilishi chegaralanmagan va chegaralangan leksika 
Tayanch so‘z va iboralar: 
qo‘llanilishi chegaralanmagan 
leksika, qo‘llanilishi chegaralangan leksika, qo‘llanilish davri 
chegaralangan leksika, betaraf so‘zlar, eskirgan so‘zlar, yangi so‘zlar, 
qo‘llanilish doirasi chegaralangan so‘zlar, o‘zbek tili leksikasining 
ijtimoiy-dialektal tarkibi, umumxalq leksikasi, dialektal leksika, 
terminologik leksika, jargon va argolar. 
Mashg‘ulotning maqsad va vazifalari: 
-
talabalarga ona tilining qo‘llanilishi chegaralanmagan va 
chegaralangan leksikasi haqida nazariy tushunchalar berish, tasnifini 
o‘rgatish; 
-
qo‘llanilish davri va doirasi chegaralangan leksika (o‘zbek tili 
leksikasining ijtimoiy-dialektal tarkibi); umumxalq leksikasi, dialektal 
leksika, terminologik leksika, jargon va argolar haqida malaka hosil 
qildirish, mavzuga doir test topshiriqlarini bajarishga o
‘
rgatish. 
Kutilgan natijalar: 
-
talabalar o‘zbek tilining qo‘llanilishi chegaralanmagan va 
chegaralangan leksikasi haqida nazariy bilim va ko‘nikmalarni 
egallaydi; 
-
talabalar qo‘llanilish davri va doirasi chegaralangan leksika 
(o‘zbek tili leksikasining ijtimoiy-dialektal tarkibi); umumxalq 
leksikasi, dialektal leksika, terminologik leksika, jargon va argolarga 
doir zaruriy bilimlarga ega bo‘ladi; 
-
talabalarda mavzuga oid test topshiriqlarini yechish ko‘nikmalari 
shakllantiriladi.
Tilning tarixiy taraqqiyoti davomida uning barcha bo‘limlarida, 
jumladan, leksikasida ham o‘zgarishlar yuz beradi. Bunda tildagi ba’zi 
so‘zlar eskirib, iste’moldan-ishlatilishdan chiqib ketadi yoki yangi 
tushunchalarni nomlovchi so‘zlar paydo bo‘ladi. Bu hodisalar tilning 
leksik tarkibini 2 qatlamga ajratishni taqozo etadi: 

---

158 
1. Zamonaviy qatlam (neytral qatlam). 
2. Eskirgan qatlam. 
3. Yangi qatlam. 
Zamonaviy qatlam. Bu qatlam o‘zbek tili leksikasining asosiy 
qatlami bo‘lib, uni umumxalq leksikasiga – ishlatilish doirasi 
chegaralanmagan leksikaga oid so‘zlar, shuningdek, atamalar, kasb-
hunarga doir so‘zlar tashkil etadi. Bu qatlamdagi so‘zlar yangilik 
bo‘yog‘iga ham, eskilik bo‘yog‘iga ham ega bo‘lmaydi. 
Zamonaviy qatlamda so‘zlarning nutqda ko‘p yoki kam 
ishlatilishi, barcha kishilarning ishlatishi yoki ma’lum guruh kishilari 
nutqidagina ishlatilishi asosga olinmaydi. 
Demak, yangilik va eskilik bo‘yog‘iga ega bo‘lmagan so‘zlar 
eskirgan qatlam. So‘z ifodalaydigan predmet yoki tushuncha hayotda 
yo‘qolishi, yoki ularning ma’nosini ifodalaydigan boshqa so‘zlarning 
paydo bo‘lishi munosabati bilan ayrim so‘zlar asta-sekin qo‘llanilmay 
unutila boradi. Ular nutqda kam qo‘llanadi. Ularning ba’zilarini 
tushunish mumkin, ayrimlarini ko‘pchilik tushunmaydi, ular badiiy va 
ilmiy adabiyotlarda qo‘llansa, izoh talab etadi. Eskilik bo‘yog‘iga ega 
bo‘lgan so‘zlar eskirgan leksika deyiladi. Eskirgan leksika 2 turga 
ajratiladi: 
1. Tarixiy so‘zlar yoki istorizmlar. 
2. Arxaik so‘zlar yoki arxaizmlar. 
Tarixiy so‘zlar o‘tmishdagi narsa va hodisalarning nomi bo‘lgan, 
ammo hozir eskirib qolgan so‘zlar tarixiy so‘zlar deyiladi. Tarixiy 
so‘zlar jamiyatda yo‘q bo‘lib ketgan narsalar, shaxslar haqida gap 
borganda qo‘llaniladi. Hozirgi tilda ularning sinonimii yo‘q. Masalan: 
foytun, yasovul, taxt, kanizak, dinor (tilla pul), chaqirim (1 km), tosh 
(8 chaqirim – 8 km), gaz (71 sm), botmon (176, 128 kg), misqol (4,25 
g.), miri (5 tiyin). 
Ba’zi so‘zlar til taraqqiyoti davomida turli xil narsalarni 
ifodalaydigan bo‘lib qoladi. Bunday so‘zlarning bir ma’nosi eskirsa, 
ikkinchi xil ma’nosi zamonaviy qatlamda ishlatiladi. Masalan: