Buxoro davlat universitetining

Birinchidan
, so‘z ikki tomonlama birlik bo‘lib, tashqi – moddiy 
hamda ichki – mazmun tomonlaridan iborat. Shu tufayli so‘zni 
leksikologiyada mazmun tomonidan, fonetika, morfologiyada ifoda 
tomondan tekshirishga imkon bor. Tushuncha esa bir tomonlama 
birlik bo‘lib, u abstraksiya, umumlashtirishdan iborat. Shuning uchun 
ham tushunchaning tashqi tuzilishini o‘rganib bo‘lmaydi. So‘z esa 
o‘zining ma’nosi bilangina tushuncha bilan bog‘lanadi. Tushuncha 
ongimizda faqat mazmun tomondan tizim hosil qiladi, so‘z esa 
semantik sistemaga ham, grammatik, leksik, morfologik, uslubiy 
tizimlarga ham kiradi. Shu asosda so‘z va tushuncha orasidagi birinchi 
farqni: so‘z ikki tomonli lisoniy birlik, tushuncha esa bir tomonli 
bo‘lib, tafakkur birligidir deb berishimiz mumkin.
Ikkinchidan
, so‘zlar mustaqil, yordamchi va so‘z-gaplarga 
ajraladi, tushuncha bilan bog‘liqlik esa mustaqil so‘zlarning bir 
qismiga – olmosh turkumidan boshqa so‘zlarga xosdir. Yordamchi 
so‘zlar, olmoshlar tushuncha bilan bog‘lanmagan. Undov, modal, 
taqlid va taklif-ishora (chunonchi, oh, albatta, tiq-tiq, ma) so‘zlarning 
tushuncha bilan bog‘langanligi munozaralidir. Bundan tashqari, 
tushuncha faqat so‘z bilan emas, so‘z birikmasi va so‘z birikmasi 
zanjiri bilan ham ifodalanadi. Shu asosda so‘z va tushuncha orasidagi 
ikkinchi farqni: hamma so‘z ham tushunchaning shakli emas, 

---

126 
tushunchaning shakli faqat so‘z emas deb berishimiz mumkin. Shu 
asosda tushunchaga ta’rif berganda “Tushuncha so‘z bilan ham (olim), 
so‘z qo‘shilmasi bilan ham (Abu Nasr Forobiy), so‘z birikmasi bilan 
ham (Muallimi soniy, Sharq Aristoteli) ifodalanadi” deyish mumkin. 
Shuning uchun sof mantiqiy nuqtayi nazardan urg‘ochi ot – baytal, 
qulunli ot – biya, onaning akasi – tog‘a ayni bir tushunchaning ikki xil 
shaklidir. Lekin ularni sinonim deb atash mumkin emas, chunki 
ulardan biri so‘z, ikkinchisi so‘z birikmasi bo‘lib, turli lisoniy sath 
birliklaridir.