Buxoro davlat universitetining

 

---

77 
2.5.6. So‘z qismlari talaffuzi 
1.
Q, k bilan tugagan otlarning egalik aflfikslari bilan turlangan 
shakllari quyidagicha talaffuz etiladi: a) ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarda 
qishloq> qishlog
‘
imiz, qishlog
‘
ingiz, qishlog
‘
i; telpak > telpagim, 
telpaging, telpagi
kabi. Bir bo‘g‘inli so‘zlarda bunday o‘zgarish 
bo‘lmaydi: 
o
‘
q > o
‘
qi, tok
> 
toki
kabi 
(yoq, yo
‘
q
so‘zlari bundan 
mustasno). 
2. Q, k, g, g‘ bilan tugagan otlarning jo‘nalish kelishigidagi 
shakllari quyidagicha talaffuz qilinadi: qishloq+ga > qishloqqa, 
chelak+ga > chelakka, tog‘+ga > toqqa, pedagog+ga > pedagokka 
kabi. Boshqa barcha holatlarda: 
a)jarangsiz undoshlardan so‘ng -ka, jarangli undoshdan va 
unlidan so‘ng -ga talaffuz etiladi: 
otka, oshka, qopka,
ammo 
uyga, 
ovga, tomga, bolaga, akaga 
kabi. 
3.
Fe’llarda: a) ong+la > angla, son+a > sana, yosh+a > yasha 
kabi;
4.
 ek+gan > ekkan, ket+gan > ketkan, oq+gan > oqqan, 
tush+gan > tushkan kabi.
5.
Olmoshlarda: 
u+n+da
> 
unda, bu+n+da
> 
bunda, shu+n+da > 
shunda 
(bir «n» orttiriladi), 
men+ning
> 
mening, sen+ning
> 
sening
(bir «n» tushirib qoldiriladi).
Orfoepik me’yorlar aslida xalq jonli tili faktlari asosida yaratiladi 
— jonli tildagi turlicha talaffuz ko‘rinishlaridan adabiy til 
an’analariga, taraqqiyot traditsiyalariga mos keladiganlari tanlanadi. 
Masalan, o‘zbek shevalarida bir so‘z turlicha talaffuz qilinadi: yo‘q-
jo‘q, ko‘z-go‘z, ota-ata, aka-oka, anor-onar kabi. Hozirgi zamon 
davom fe’li qo‘shimchasi shevalarda -yap(ti),-op(ti), -utti, -vot(ti) 
shakllarida qo‘llanadi: boryapti, boropti, borutti, borvotti kabi. Adabiy 
tilda shulardan yo‘q, ko‘z, ota, aka, anor boryapti variantlari adabiy 
talaffuz me’yori (orfoepik norma) sifatida saralangan. Jumladan, 
adabiy tilda quyidagi orfoepik me’yorlar ham mavjud: 
1.
Bir so‘zidan dona son yasalganda, o‘zakdagi «r» undoshi «t»ga 
o‘tadi: bir+ta > bitta kabi. Yonma-yon kelgan ia, io, ai, oi, ea – unlilari
orasiga qisqa y tovushini qo‘shib talaffuz etish orfoepik me’yordir: 
tabiat – tabiyat, shariat – shariyat, radio – radiyo, stadion – stadiyon, 
said – sayid, ukrain – ukrayin, doim – doyim, oila – oyila, teatr – 
teyatr, laureat – laureyat kabi. 

---

78 
2.
Samarqand, Toshkent, xursand, qand, baland, go‘sht, past kabi 
so‘zlar oxiridagi d, t undoshlarini tushirib talaffuz etish orfoepik 
me’yordir. 
3.
Matbaa, metall, kilogramm, kilovatt, kongress singari 
o‘zlashma so‘zlarning talaffuzida qo‘sh unli (undosh)larning faqat 
bittasi talaffuz etiladi. 
4.
Shartli qisqartmalarni kengaytirilgan holatda o‘qimaslik adabiy 
talaffuz normasiga ziddir: AQSH – Amerika Qo‘shma Shtatlari, BMT 
– Birlashgan Millatlar Tashkiloti, A. Navoiy – Alisher Navoiy, 
A.Qod. – Abdulla Qodiriy kabi. 
5.
Oftob, kitob, adab, maktab, Tolib, hisob singari so‘zlar 
oxiridagi b undoshi jarangsiz jufti bilan almashtirilib, p tarzida 
talaffuz qilish deyarli barcha sheva vakillari nutqiga xosdir va bu hol 
orfoepiya uchun me’yoriy hodisa hisoblanadi.