Buxoro davlat universitetining

 
2.5.3. O
‘
zbek adabiy tilining ayrim orfoepik me’yorlari
Orfoepik me’yorlar makon va zamonda farqlanadi, o‘zgaradi. 
Ya’ni har bir til o‘zining ma’lum davrdagi adabiy talaffuz normalariga 
ega bo‘lib, ular vaqt o‘tishi bilan tildagi fonetik, leksik va boshqa 
yangilanishlar natijasida o‘zgarishi mumkin. Orfoepiya nutqning 
talaffuz me’yorlari amaliy jihatdan qanday bo‘lishini fonetika va 
fonologiyadagi nazariy tamoyillarga asoslangan holda belgilab beradi. 
O‘zbek tilida avvalgi adabiy talaffuz me’yorlari eski o‘zbek adabiy tili 
negizida yuzaga kelgan bo‘lsa, hozirda foydalanilayotgan adabiy 
talaffuz normalari fan-texnikaning yuksalishi, xalq madaniy 
saviyasining tobora o‘sib borishi, umumiy savodxonlik, o‘rta va oliy 
maktablarning rivojlanishi kabi qator omillarni hisobga olgan holda 
belgilangan.

---

74 
Orfoepik normalarni talab qiluvchi nutqiy hodisalarning eng 
asosiylaridan biri assimilyatsiya (tovush qo‘shni tovushni o‘ziga 
moslashtirib-o‘xshatib olishi: ketdi || ketti) hodisasidir. Til qancha 
qadimiy bo‘lsa, unda assimilyatsiya hodisasi shuncha ko‘p uchraydi, 
til qanchalik adabiy bo‘lsa, unda assimilyatsiya shuncha kam 
uchraydi. Orfoepiyaning vazifalaridan biri ham assimilyatsiyani 
me’yorda tutib turishdir. Til taraqqiyotining qonuniy natijasi bo‘lgan 
assimilyatsiya orfografiyada “muhr”lanmagan bo‘lsa ham orfoepiya 
qonuniga aylangandir. Masalan: o‘t + di = o‘tti, boribdi > boripti. 
Bunga o‘xshash orfoepik normalarga rioya qilmaslik aksent (g‘alizlik) 
hosil qiladi. Til taraqqiyotidagi ayrim fonetik o‘zgarishlar ham 
orfoepik, ham orfografik normaga aylangan. Masalan, birinchi 
bo‘g‘ini ochiq bo‘lib, ikkinchi bo‘g‘ini sonorlashgan undosh bilan 
boshlanib, sonor bilan tugagan o‘zakka asosan tor unli bilan 
boshlangan affiks qo‘shilganda bo‘g‘in strukturasida o‘zgarish yuz 
beradi. Misollar: o‘g‘il+im< o‘g‘-lim, ko‘ngil+im < ko‘nglim, 
burun+im < bur-nim, qorin+im < qor-nim, shahar+im < shah-rim. Bu 
o‘zgarishni ham imlo, ham talaffuz taqozo etadi. Orfografiya va 
orfoepiyaning qarama-qarshi o‘rinlaridan biri arab tilidan qabul 
qilingan ikki undosh bilan tugagan, aslida bir bo‘g‘inli so‘zning 
nutqda ikki bo‘g‘in tarzida (unli qo‘shib) o‘zlashganidir. Misollar: 
mehr, qadr, aql, qism, hukm, qasr, asr kabi. Yangidan hosil bo‘lgan 
bo‘g‘in nutqda hatto so‘z urg‘usini ham oladi: hukum, rasim. Yozuvda 
esa aks etmaydi. Bu o‘rinda nozik bir qonuniyat mavjud: so‘z oxirida 
ketma-ket kelgan undoshning birinchisi sonor bo‘lsa, so‘z bir 
bo‘g‘inligicha qoladi - unli ortmaydi. Masalan: qand, pand. Bu tipdagi 
so‘zlar turkiy tilda qadimdan mavjud: yurt, yalt-yult, tark etmoq, tort, 
qurt. Ba’zan sonordan keyin unli qo‘shilishi holati uchrab qoladi: 
ramz - ramiz, xayr - xayir (Toshkent shevasi). So‘z oxirida kelgan ikki 
jarangsiz til oldi undoshlarining oxirgisi og‘zaki nutqda tushib qoladi: 
go‘sh < go‘sht. Agar o‘sha so‘zdan so‘ng unli bilan boshlanadigan 
affiks yoki so‘z kelsa, undosh tushmasligi mumkin: balan > balandi, 
xursan > xursandi, Samarqan > Samarqandim kabi. Undosh bilan 
boshlanuvchi 
affiksdan 
oldin 
undoshning 
bittasi 
tushadi: 
xursan(^chilik, pas(^qamlik, pas(^tekislik, Pas(t)darg‘om. To‘g‘ri 
talaffuz nutq madaniyatining muhim belgilaridan biri sanaladi. Adabiy 

---

75 
tilda to‘g‘ri yozish qanchalik muhim bo‘lsa, to‘g‘ri talaffuz ham 
shunchalik ahamiyatlidir.