Xalq maqollarida til odobi va nutq madaniyati ifodasi

XALQ MAQOLLARIDA TIL ODOBI VA NUTQ MADANIYATI IFODASI

Ter.DU boshlang’ich ta’lim kafedrasi dotsenti R.Mustafoqulov

Ter.DU magistranti Sh.Otamurodova (tel: [phone])


Annotatsiya: maqolada til odobi va nutq madaniyatining kishi hayotidagi o’rni, xalq maqollarida kishilarda to’griso’zlik va til odobi masalalarining qay tarzda ifoda etilganligi yoritib berilgan va mavzuga doir bir qancha maqollar keltirib o’tilgan.
Kalit so’zlar: xalq og’zaki ijodi, maqol, nutq, to’g’riso’zlik, yolg’onchilik, so’z, til odobi.
Аннотация: в статье освещается роль языкового этикета и культуры речи в жизни людей, а также то, как вопросы фольклора освещаются в таких вопросах, как честность и языковая этика. Несколько статей на эту тему были процитированы.
Ключевые слова: фольклор, пословицы, речь, правдивость, ложь, слово, языковая этика.
Annotation: the article highlights the role of language etiquette and speech culture in people’s lives, and how folk issues are often cited as issues of coercion and language ethics. Several articles on the subject have been cited.
Keywords:
folklore, proverbs, speech, truthfulness, lying, word, language ethics.

Yurtimizda yuz berayotgan o’zgarishlar, rivojlanishning yangi bosqichga ko’tarilayotgani va barcha sohalardagi islohotlar ma’naviyat va madaniyat sohasida ham demokratlashuv va takomillashuv jarayonini tezlashtirmoqda. Bu esa, birinchi navbatda, kishilarning nutq va muomala madaniyatida ham yetarli darajada bilim va malakaga ega bo’lishni talab etadi. Shu boisdan ham kishilarning o’zaro aloqa va munosabat madaniyati masalalarini nazariy jihatdan ishlash, amaliy tomonlarini o’rganib, tavsiyalar ishlab chiqish va bu ishlarning natijasi sifatida har bir rivojlanayotgan shaxsni yoshlikdan chiroyli nutq va to’g’ri muomalaga o’rgatish bugungi kunda muhim hisoblanadi. O’zbek tilshunosligida bu sohada ma’lum ishlar qilingan bo’lsa-da, hali o’ziga yarasha muammolar, hal etilishi zarur bo’lgan masalalar ham kam emas. Chunki nutq madaniyatini hamma ham bir xil egallagan emas, uning nazariy masalalari yetarli ishlangani yo’q. Zeroki, tilshunos olim fikri bilan aytganda «Yoshlarning adabiy til normalariga amal qilgan holda so`zlashishi, nafaqat ularning o`qimishliligidan darak beradi, balki ayni vaqtda aqlli va madaniyatliligini ham ko`rsatadi. Shuning uchun yoshlar hamma vaqt nutq madaniyati va nutq odobiga qat’iy rioya qilgan holda so`zlashga harakat qilishlari lozim. Yoshlarning notiq bo`lishi shart emasdir (balki), lekin faqat fikrini, tushunchalarini to`g’ri, aniq iboralar bilan ifoda qilishlari zarur, chunki ona tilimizning sofligini saqlash har bir yosh avlodning sharafli burchidir».¹

Shu nuqtai nazardan olib qaraganda, xalq og’zaki ijodi, ayniqsa, xalq maqollarining nutqni ko’rkam etishdagi ahamiyati alohida e’tiborga sazovordir. Chunki maqol – so’z ko’rki, deb bejiz aytilmagan.
Darhaqiqat, xalqning tili hikmat javohirlarning xazinasidir. Xalq og’zaki ijodi durdonalari – dostonlar, ertaklar, masallar, maqollar, hikmatli so’zlarni o’qigan va tinglaganimizda, donishmandlar hayotidan keltirilgan rivoyatlar, hikoyatlardan boxabar bo’lganimizda, ularning zarofat va fasohatlaridan olam-olam zavqqa to’lamiz, bu asarlarning sermazmunliligi, hikmatga, donolikka boyligidan chuqur taassurot olamiz.
Xalq ijodi durdonalarida til va nutq ibrati, so’z odobi ham tarbiyaning asosiy tarkibiy qismi deb qaraladi. Jumladan, o’zbek xalq og’zaki ijodidan bunga ko’plab misollar keltirish mumkin. Masalan, o’zbek xalq dostonlarida qahramonlarga safar oldidan berilgan nasihatlarga xushtavoze bo’lish, kishilar, ayniqsa keksalar oldidan salomsiz o’tmaslik, muomalani o’rniga qo’yish kabi odob me’yorlari ham eslatib o’tiladi.² Yoki o’zbek xalq maqollarida o’ylab gapirish, til bilan kishilar diliga ozor yetkazmaslik zarurligi, yolg’on so’zlashning oqibati yomon bo’lishi, rostgo’ylik obro’ keltirishi va boshqa jihatlar yaxshi ifodasini topgan. ”O’ynab gapirsang ham o’ylab gapir”, ”Bilgan topib gapiradi, bilmagan qopib”, ”Aytar so’zni ayt, aytmas so’zdan qayt”, ”Bug’doy noning bo’lmasa ham, bug’doy gaping bo’lsin” va boshqa maqollar shular jumlasidandir.
O’zbek xalq maqollarida til va nutq ibrati, so’z odobi masalalari qisqa shaklda ta’sirchan, hikmatli ifodasini topgandir. Ularda tilga inson tarbiya ko’rganligining, ma’naviyatining ko’zgusi sifatida qaraladi. Shuning uchun ham xalq maqollaridan birida “Odobning boshi – til” deyiladi. Xalq donishmandligida insonning qandayligi tilidan bilinib turishi qayta-qayta ta’kidlanadi. Bu hol xalqning uzoq tarixi mobaynida turmush tajribalaridan kelib chiqqan xulosalardir. Chunki so’zda inson o’zligi namoyon bo’ladi, uning dunyoqarashi, yaxshi-yomon fe’li ma’lum bo’ladi. Shuning uchun ham xalq maqolida “So’z – kishining bezagi” deyilar ekan, so’zda, gapda insonning butun borlig’i namoyon bo’lishi va o’zining ham el orasaida obro’si so’zi orqali belgilanishi hamda ta’minlanishi ko’zda tutiladi.
Muomala odobi, avvalo, salomdan boshlanadi. O’zidan kattalarning, ko’pchilikning, ustozlarning hurmatini bajo keltirish salom bilan ham belgilanadi. Gap shundaki, salomsiz o’tuvchilar hamma jamiyatlarda ham bo’lgan. Yaxshi xonadonlarda esa bolalarga tarbiya berilar ekan, salomlashish odobi va madaniyatini egallashlariga ham alohida e’tibor berilgan. Salomda hurmat, izzat, ibo, hayo o’z ifodasini topadi. Muomala ham salomdan boshlanadi. Shuning uchun ham o’zbek xalq maqollarida ko’p yillik tajribalarga tayangan holda “Avval salom, ba’adaz kalom”, ”Kattaga salom ber, kichikka kalom”, “Kattaning xurmati – qarz, kichikka salom – farz “, “Odoblilik belgisi – egilib salom bergani, yaqinlik belgisi – kelib-ketib turgani”, “Salom – kattadan, alif – nuqtadan”, “Salom ham farz, alik ham farz” kabi hikmatlar keltiriladi.
Xalq maqollarida so’z kishining fazilatlarini oshiruvchi, uning qiyofasini belgilovchi ifoda belgisi sifatida ta’kidlanadi, so’z kishining ziynati, yuzi deb baholanadi. Darhaqiqat, yaxshi so’z, xushmuomala kishining husni, yoqimliligi ifodasidir. Yaxshi so’z rohatbaxsh saboday xushyoqimdir. Yaxshilik va yomonlik so’zda ham aks etadi. Kishining xulqi, fe’li, yaxshilik va yomonlikka odatlanganligi so’zida ko’zga tashlanadi. Bu sohadagi xalq falsafasi “Birovning so’zi yaxshi, birovning o’zi”, “Dili qora – tili qora”, “Yomon bola ko’zidan, bilinadi so’zidan”, “Yomon mo’ridan achchiq tutun chiqar, yomon uydan – sassiq gap”, “Yomon odam yo’ldoshini qaritar”, “Yomon odam til bilan kuydiradi”, “Yomonning og’ziga yamoq, yaxshining og’ziga qaymoq”,“Yaxshi bilib so’zlar, yomon tilib so’zlar”, “Yaxshining gapi moy, yomonning gapi loy”, “Yaxshi so’z – jon ozig’i, yomon so’z – bosh qozig’i”, “Anjom – uy ziynati, so’z – inson ziynati” va boshqa ko’plab maqollarda ta’sirchan ifodasini topgandir.
Nazar tashlasak, o’zbek xalq maqollarida bu sohadagi odob me’yori yaxshi va yomonni qiyoslash, birini ulug’lash, ikkinchisini rad etish orqali ochib beriladi. Ushbu xalq hikmatlarida yaxshi so’zning hayotda, turmushda maqsad yo’lida yetakchilik qilishi, manzilga yetkazishi, ko’ngilni charog’on, yo’lni ravon etishi tajribadan olib ta’riflanadi. “Shirin choying bo’lmasa, shirin so’zing bo’lsin”, “Ariqni suv bezar, odamni so’z”, “Barakalla”ga qul mehnat qilib o’lar”, “Bemorga shirin so’z kerak, aqlsizga – ko’z”, “Bir shirin so’z bitkazar ming ko’ngilning yarasin” va boshqalar shular jumlasidandir.
Yomon so’zning jabri, kasofati esa ulkan, u tinglovchiga ham, gapiruvchining o’ziga ham sitam, ko’rguliklar yetkazadi. Shuning uchun ham o’zbek xalq maqollarida “Etigi yomon to’r bulg’ar, og’zi yomon – el”, “O’zi sovuqning so’zi sovuq”, “O’q birni o’ldirar, so’z mingni”, “Quloqdan kirgan sovuq so’z ko’ngilga borib muz bo’lar” deya qayd etiladi.
O’zbek xalq maqollarida til odobi aqllilik namunasi sifatida qaraladi. Aql esa yaxshi tarbiya, mukammal ilm-ma’rifat, madaniyat olinganligi bilan bog’lanadi. Aqlli kishi dono so’zning qadriga yetadi. Dono so’z esa kishi aqlini peshlaydi, uni tarbiyalaydi. Shu sababli xalqimiz “Fikri ravshanning so’zi ravshan”, “Aqli kaltaning tili uzun”, “Aqlli naqllab so’zlar, aqlsiz laqillab”, “Aqlliga aytdim, angladi-bildi, aqlsizga aytdim, shaqillab kuldi”, “Aqlliga bir so’z bas, aqlsizga ming so’z oz”, “Aqlning tagi naql, naqlning tagi aql”, “Nodonning kulfati ko’p, dononing hikmati” va boshqa maqollarni yaratgan.
Maqollar inson hayoti, turmushi bilan bog’liq barcha holat, vaziyatlarni, butun borliq, tafakkur dunyosini qamrab olgan, ularning haqqoniy bahosini beruvchi hikmatlardir. Ular orasida rostgo’ylikni ulug’lovchi, haq gapirish odobidan zikr etuvchi maqollar ham o’ziga xos jozibali, ta’sirbaxsh mazmun kasb etib turadi. “Betga aytganning zahri yo’q”, “Rost gap aytgan yengilmas”, “Rost gapga zavol yo’q”, “Boshinga qilich kelsa ham to’g’ri so’zla”, “O’rinli so’z o’qdan o’tkir”, “Haq gap tosh kesar” kabi maqollar buning ifodasidir.
O’zbek xalq maqollarida yolg’onchilik eng yomon odatlardan biri sifatida qoralanadi. “Yov makrini yolg’on yashirar”, “Yolg’onchiga ishonch yo’q”, “Yolg’onchiga tong otmas”, “Yolg’onchining rost so’zi ham yolg’on”, “Yolg’on aytgan kishining xatari bor ishining”, “Rostlik-do’stlik, yolg’onchilik-ko’rgulik”, “Yolg’on boshga tayoq, oshga suyak”, “Yolg’on gap yoqadan chiqar”, “Yolg’on yetmish yil yerda yotsa ham yolini chiqar”, “Yolg’on yo farzandga, yo davlatga urar”, “Yolg’on yondirar, haqiqat qondirar”, “Yolg’onning umri qisqa” va boshqa maqollar buning dalilidir.
Xalq maqollarida tuhmat-bo’hton, chaqimchilik, g’iybat kabi illatlar ham qoralanadi. Bu illatlar til orqali kishilar orasiga nifoq soladi, inoqlikni yo’qotadi, halovatdan mahrum etadi. “Chaqimchining afti choriq”, “Chaqimchining tilidan ilon hazar qilar”, “G’iybat yaqinni yot qilar, totuvni araz”, “G’iybatkashning qozoni qaynamas” va boshqa maqollarda ana shunday salbiy xislatlarga nisbatan donishmandona baho berilgan.
Bundan tashqari, o’zbek xalq maqollarida til ta’rifi, qisqa so’zlash, tilni tiyish, o’rinli o’rinsiz gapiravermaslik, o’ylab gapirish hikmatli so’zlash, ustozlar hamda ota-ona so’ziga quloq osish, inson fe’lining so’zda aks etishi, so’z kishining yuzi, husni ekanligi, so’z va ish birligi hamda boshqa yo’nalishlardagi nutq odobi me’yorlariga amal qilish talablari ham donolik asosida ifoda topgandir. Ular kishilarni ezgulik yo’lida tarbiyalashga xizmat qiladi.
Xulosa shuki, xalq maqollarida til odobi, nutq madaniyati tarbiyasi kuchli ifodasini topgandir. Ularga amal qilish, rivojlantirish va kelajak avlodaga yetqazish har birimizning insoniy va ijtimoiy burchimizdir.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1. Begmatov E., Mamatov A. Adabiy norma nazariyasi. Toshkent-1999
2. Imomov K., Mirzayev T., Sarimsoqov B., Safarov O. O’zbek xalq og’zaki poetik ijodi, darslik. T.: “O’qituvchi”,1990
3. O’zbek xalq maqollari. T.: G’afur G’ulom nomidagi “Adabiyot va san’at” nashriyoti. 1989

1 E.Begmatov, A.Mamatov Adabiy norma nazariyasi. T.: 1999

2 K.Imomov, T.Mirzayev, B.Sarimsoqov, O.Safarov. O’zbek xalq og’zaki poetik ijodi, darslik. T.: “O’qituvchi”,1990