Buxoro davlat universitetining

tilning orfoepik normasi 
deb yuritiladi. Albatta, orfoepik 
normadan chetga chiqish hollari ham mavjud. Chunonchi, shevalar 
talaffuzi, vulgar yoki buzib talaffuz qilish kabilar.
Odatda ba’zi tayanch shevalar talaffuzi adabiy til talaffuz 
normasiga yaqin turadi. Masalan, rus adabiy tilining talaffuziga 
Moskva va Peterburg talaffuzi asos qilib olingan. O‘zbek adabiy 
tilining talaffuziga Toshkent va Farg‘ona vodiysi shevalarining 
talaffuzi asos qilib olingan.
Har bir til o‘zining ma’lum davrdagi orfoepik normasiga ega 
bo‘lib, davrlar o‘tishi bilan undagi fonetik va boshqa o‘zgarishlar 
natijasida uning orfoepik normasi ham o‘zgarishi mumkin. Fonetika 
va fonologiyadagi nazariy prinsiplarga asoslanib, orfoepiya tilning 
talaffuz normalarini amaliy jihatdan qanday bo‘lishini belgilab beradi.
Ba’zan chet tilidan ona tiliga kirgan so‘zlarning talaffuzi ham shu 
qabul qilgan tilning orfoepik normasiga moslashtirib talaffuz etiladi. 
(Masalan, vokzal, rels, miniatura, juri kabi).
Biroq rus tili va u orqali chet tillardan kirgan so‘zlarda urg‘u har 
xil bo‘g‘inlarda bo‘lishi mumkin. Bu esa, o‘zbek tilining orfoepik 
normasida urg‘uning ko‘chma, ya’ni so‘zlarning har xil bo‘g‘inlariga 
tushish tartibini keltirib chiqardi. Masalan, fizik, Váshington, Lóndon 
kabi.
Qo‘shma so‘zlarning har bir komponenti o‘zining alohida urg‘usi 
bilan talaffuz etiladi: taómnóma, gúltójixó‘roz kabi. 

---

69 
Orfoepiya normasi og‘zaki so‘zlashuv nutqida va rasmiy nutqda 
ba’zi o‘zgarishlarga uchraydi. Orfoepiya teatr, kino, radio, 
televideniye va notiqlik san’ati hamda nutq madaniyatidagi barcha 
talaffuz xususiyatlarining yig‘indisini adabiy normaga solib turuvchi 
mezon hisoblanadi.
 
2.5.1. Tildagi tarixiy-fonetik