O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi a. A. Ikramov, G. N. Davranova, A. A. Ikramova

Topshiriq.
Qiyosiy pedagogika fanining metodologik asosiga doir quyidagi 
toifalash jadvalini to‘ldiring. 
Obyekti 
Predmeti 
Funksiyalari 
Tadqiqot 
metodlari 
 
 
 
 
Mavzu rejasi: 
1.
Buyuk Britaniyada ta'lim rivojlanishining geosiyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va 
tarixiy omillari.
2.
Buyuk Britaniyada ta'limning xususiyatlari.
3.
Qiyosiy ta'lim bo‘yicha tadqiqotchilar.
4.
Buyuk Britaniyada ta'limning ijtimoiy modellari. 
\ 
 
 
3-mavzu:
Buyuk Britaniya ta’lim tizimining o‘ziga 
xos xususiyatlari 
Tayanch soʻz va iboralar:
ta’lim tizimi, maktabgacha ta’lim, 
boshlang‘ich ta’lim, savodxonlik maktabi, zamonaviy maktab, texnik 
maktab, umumlashtirilgan maktab, maktab-pansionat, kollej, oliy ta’lim, 
universitet, bakalavriat, magistratura, doktorantura, Angliya va Uels ta’lim 
tizimi, Shimoliy Irlandiya ta’lim tizimi, Shotlandiya ta’lim tizimi, falsafa 
magistri, falsafa doktori. 
Buyuk Britaniyada ta'lim rivojlanishining geosiyosiy, ijtimoiy-
iqtisodiy va tarixiy omillari.

---

20 
 
 
Buyuk Britaniyada so‘nggi yillarda ta’lim davlatning ijtimoiy siyosatida muhim 
o‘rin egallamoqda. Bu mamlakatning Angliya, Uels, Shotlandiya va Shimoliy 
Irlandiya ga bo‘linishiga qaramay, ularda ta’lim tizimi tarixan o‘xshash 
tendensiyalarga ega. Biroq har bir mintaqa bir-biridan ta’limga oid muammolarni 
hal qilishda o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi.
Buyuk Britaniya xalq ta’limining tarixi Rim imperiyasi hukmronligi davrlarini 
qamrab oladi. O‘rta asrlarda maktablar lotin savodxonligi uchun tashkil etilgan 
bo‘lib, ularda amaliy ko‘nikmalarni shakllantirish ustozlar va shogirdlar tizimi 
ko‘rinishida namoyon bo‘lgan. Bu davrda ikkita universitet, biri Oksfordda, 
ikkinchisi Kembrijda ochilgan edi. Eduard IV
1 
qirolligi davrida savodxonlik (savod) 
maktab (gramma school)larining bepul tizimi shakllandi. XIX asrning boshlarigacha 
Buyuk Britaniyaning maktablari cherkovlar huzurida bo‘lib, XIX asrning ikkinchi 
yarmidan boshlab bepul boshlang‘ich dunyoviy ta’lim joriy etildi. Mamlakatda, 
shuningdek, oliy va maxsus ta’lim ham rivojlandi. Poytaxtda London universiteti va 
Qirol kolleji (hozirgi London universiteti) faoliyat ko‘rsata boshladilar. Bulardan 
tashqari, XIX asrning oxirlarida yirik shaharlarda «Qizil g‘isht universitetlari 
(Redbrick university)» ochildi. Ularda aniq va muhandislik fanlari o‘qitilar edi. 
Qayd etish joizki, Buyuk Britaniyaning boshlang‘ich ta’lim tarixida «Yakshanba 
maktabi» jamoatchilik tomonidan ma’qullanib, bunday maktablar ommaviylashib 
bordi. 1798 yilda «Yakshanba maktablari jamiyati» tashkil etildi. O‘sha davrda 
Shotlandiyada 600 nafar, Angliya va Uelsda 5 mln. nafar bolalar bu maktablarda 
tahsil olar edilar. Buyuk Britaniyada 1918 yilga kelib bepul xalq ta’limi joriy etildi. 
Umuman olganda, XIX asrda Angliyada umumiy xalq ta’limi tizimi shakllandi. 
Shuningdek, XIX asr oxirida mamlakatda kechki maktablar ham keng tarqalgan edi. 
90-yillarda kasbiy va texnik maktablar keng rivojlana boshladi. Bular bilan birga 
XIX asrning ikkinchi yarmida «real maktablar» va «san’at maktablar»i ham 
shakllandi. XIX asrning o‘rtalarida qizlar uchun o‘rta maktablarda va 1860 yildan 
boshlab ayollarga universitetlarda o‘qishga ruxsat etildi. 1918 yilga kelib Angliyada 
14 yoshgacha bo‘lgan bolalarning o‘qishi majburiy qilib qo‘yildi. 20-yillarda 
mamlakatda «O‘rta ta’lim barcha uchun» degan shior ommaviylashdi va shu tariqa 
Buyuk Britaniyada xalq ta’limi takomillashib bordi. 
Ikkinchi Jahon urushidan keyin Angliyada quyidagi ta’lim tizimi shakllandi:
a) maktabgacha ta’lim; 
b) boshlang‘ich ta’lim;
v) savodxonlik maktabi;
g) zamonaviy maktab;
d) texnik maktab;
e) umumlashtirilgan (uyushgan) maktab.
Buyuk Britaniyada bunday maktablardan tashqari xususiy maktablar ham uzoq 
davrdan buyon faoliyat ko‘rsatib kelmoqda. Ikkinchi Jahon urushidan keyin, ayniqsa 
1960-yillarda Buyuk Britaniyada zamonaviy maktablarni shakllantirish bo‘yicha 
ilmiy tadqiqotlar va ilmiy-tajriba ishlari keng olib borildi. Bu ishlardan ko‘zlangan 
1
(1441-1483) Hukmronlik davri 1461–1470 va 14711483 yillar. (tahr.) 

---

21 
maqsad Angliyada jahondagi eng yuqori andozalarga javob beradigan ta’lim tizimini 
shakllantirish edi. Mazkur ishlarni bajarishga nafaqat pedagogik muassasalar, balki 
universitetlar ham o‘z hissalarini qo‘shdilar. Bu ishlar zamirida Buyuk Britaniya 
ta’lim tizimidagi kamchiliklarni bartaraf etish va ingliz ta’lim tizimini eng ilg‘or 
mamlakatlar darajasiga yetkazish yotar edi. Shunday qilib, mamlakatda yetarli 
darajada ixcham va mukammal zamonaviy ta’lim tizimi shakllandi.
Buyuk Britaniya ta’lim tizimida uning tayanchi bo‘lib hisoblangan boshlang‘ich 
ta’limga alohida e’tibor qaratilgan. Bu ta’lim shaklining tarixi ham XIX asrga borib 
taqaladi. Hozirgi davrda Buyuk Britaniyada kichik yoshdagi bolalar ta’limiga 
alohida e’tibor berilib, bu boradagi ilmiy-tadqiqot ishlari kengayib, bunday bolalar 
uchun adabiyotlarni chop ettirish ko‘lami ortib bormoqda. So‘nggi 35 yil davomida 
Buyuk Britaniyada maktabgacha ta’lim tizimida bir qator o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. 
Ijobiy o‘zgarishlarning tavsifi va mazmuniga qarab, maktabgacha ta’limning 
taraqqiyotini ikki bosqichga: 1980-1996 yillar va 1997 yildan hozirgi davrgacha 
bo‘lgan davrlarga shartli ravishda bo‘lish mumkin.
Maktabgacha ta’lim tizimi rivojlanishining birinchi bosqichi Buyuk Britaniya 
jamoatchiligining bolalarni maktabgacha tayyorlashning sifati, natijasi va barcha 
uchun mos kelishiga qaratilgan ehtiyojlarni qondirish bilan bog‘liq bo‘lgan 
masalalarni hal etishga qaratilgan. Bu davrda pedagoglarning diqqati maktabgacha 
ta’lim tizimining istiqbolda rivojlanishini «pastdan» boshlashga, ya’ni mazkur 
tizimdagi tarbiya maskanlarining dars turlarini takomillashtirishga qaratildi. 
Keyinchalik pedagoglar bu sohaning rivojiga tizimli yondashish zarurligini anglab, 
bu jarayonga davlat aralashuvi lozimligi, ya’ni sohaning rivojini «yuqoridan» 
amalga oshirish lozimligini tushunib yetdilar. Buyuk Britaniyada 1996 yilda barcha 
maktabgacha ta’lim muassasalari uchun bajarilishi majburiy bo‘lgan me’yoriy hujjat 
qabul qilindi. Maktabgacha ta’lim tizimi rivojlanishining ikkinchi bosqichida esa 
mamlakatda davlat va jamoatchilikning maktabgacha ta’lim tizimini rivojlantirishga 
oid dasturiy-uslubiy va me’yoriy-huquqiy majmuaviy hujjatlar (2007 yil) yaratilib 
amaliyotga tatbiq etildi. Bu davrda maktabgacha ta’lim tizimiga «bazaviy daraja» 
maqomi berilib, barcha bolalarning yuqori sifatli ta’lim olishlarini ta’minlash 
yo‘nalishi belgilab olindi.