‘z b e k ist o n r esp u b L ik a si oliy va 0 ‘rta maxsus ta’l im V a zir L ig I

hayot yvksalib,
unda ilm-fan kuchli rivojlana boshlaydi. Bu shaharda tashkil 
topgan
,,D orul-hikm a“ — „D onolar uyi“da yahudiy, xristian 
va islom
olim lari o ‘rtasida ham korlik ishlari, xususan, qadimgi Sharq 
mutafakkirlari, yunon va Rim olimlarining asarlari arab tiliga taijima 
qilinib, ularga sharhlar yozila boshlanadi. Bu ishlar, ayniqsa, xalifa 
X orun ar-R ashid davrida, keyin o ‘g ‘li A bdulloh a l-M a ’mun 
xalifaligi davrida avj oldi.
A l-M a’m un otasi davrida xalifalikning 0 ‘rta Osiyodagi vakili 
sifatida Marvda noib bo‘ladi. U otasi vafotidan so‘ng xalifa bo‘lgach, 
barcha musulmon o ‘lkalaridan, shu jum ladan, 0 ‘rta Osiyodan 
ham olim -u ulamolarni Bag‘dodga jalb qilib, ilm -fan, madaniyat 
va m a’naviyatni rivojlantirishga katta e ’tibor bergan. Uning taklifi 
bilan Bag'dodga 0 ‘rta Osiyodan ko‘plab taniqli olimlar kelishgan. 
Bag‘dodda bu davrda 0 ‘rta Osiyodan kelgan vatandoshlarim iz — 
M uso al-X orazm iy, Ahm ad al-F a rg ‘oniy, M arvaziy, M arva- 
rudiy, Javhariy kabi buyuk olimlar faoliyat ko'rsatib, ular jahon 
ilm-fani, madaniyati va falsafasining rivojiga katta hissa qo‘shishdi.
IX asr oxirlariga kelib, 0 ‘rta Osiyo hududlarida Arab halifa- 
ligining ta ’siri susayib, mahalliy xalqlar mustaqillikka erishdilar. 
Mustaqillikka erishgan bu hududlarda bir necha davlatlar paydo 
bo‘ladi. Bu mustaqil davlatlar — Somoniylar, Xorazmshohlar, 
G ‘aznaviylar, Saljuqiylar, Qoraxoniylar davlatlari bo‘lib, ular o‘rtasida 
o‘zaro cavdo-sotiq, ijtimoiy-siyosiy, madaniy-ma’naviy munosabatlar 
rivojlandi. Bu mustaqil davlatlar boshqa musulmon o ‘lkalari, davlatlari 
bilan o‘zaro yaxshi diplomatik aloqalar o'matishlari tufayli, 0 ‘rta 
Osiyodan ko‘plab yoshlar Bag'dod, Basra, Qohira va Damashq kabi 
shaharlarga, Sharqning esa, ju d a k o ‘p o ‘lkalaridan Buxoro, 
Samarqand, Marv shaharlari madrasalariga o ‘qishga kelib, ilm olishdi. 
Natijada, bu davrda 0 ‘rta Osiyo xalqlaridan jahonga mashhur buyuk 
mutafakkirlar, olimlar, san’atkorlar, shoirlar yetishib chiqishdi. Ayni 
shu davrda 0 ‘rta Osiyoda jahonga m ashhur islom shunos — 
hadisshunos olimlar: imom Ismoil al-Buxoriy, Iso at-Termiziy, 
ensiklopedik allomalar Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, 
Abu Ali ibn Sino, mashhur Islom fikhshunosi Marg‘inoniy, mashhur 
filolog olimlar az-Zamahshariy, M ahmud Qoshg'ariylar yashab, ijod 
etishgan. Bu davr badiiy adabiyoti sohasida ham arab, fors va turk 
tillarida ijod qilgan shoirlar Abu M ansur az-Solibiy, Rudakiy, 
Daqiqiy, Yusuf Xos Hojiblar o ‘z asarlari bilan dunyo madaniyatida 
o‘chmas iz qoldirdilar.
53

---

IX 
asr oxiri, X asrning b o sh larid a X orazm da ilm -fan , 
madaniyat va san’at kuchli rivojlandi. Bunda Xorazm shohlaming 
avlodlaridan b o ‘lgan shoh M a’m un boshchiligida, 0 ‘rta Osiyoda 
birinchi akademiya — M a’mun akademiyasi tashkil topib, unga 
Abu Rayhon Beruniy boshchilik qilgan. Shu davrning buyuk 
olimlari, xususan Abu Ali ibn Sino ham akademiyaga jalb qilingan.
B unday yuksalish m ahalliy xalqlarning arablar zulm idan 
qutulishi, mustaqil davlatlar vujudga kelishi, milliy madaniyatlar 
qayta tiklanishi, boshqa musulmon Sharqi o ‘lkalari bilan aloqalar 
yaxshi yo‘lga qo‘yilishi tufayli sodir boidi. 0 ‘rta Osiyo xalqlari 
hayotidagi bu madaniy yuksalish — 
buyuk uyg‘onish davri
ham edi.
V III—XII