O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta'lim vazirligi



Download 1,49 Mb.
Pdf ko'rish
bet43/185
Sana30.12.2021
Hajmi1,49 Mb.
#93353
1   ...   39   40   41   42   43   44   45   46   ...   185
Bog'liq
iqtisodiy tarbiya nazariyasi

raqobat 
bozor 
iqtisodiyotini 
harakatlantiruvchi kuch hisoblanadi. 
Bozor  va  raqobat  bir-biri  bilan  chambarchas  bog‗liq.  Raqobat  bо‗lmasa  bozor,  bozor 
bо‗lmasa raqobat yо‗q. 
Bozor  iqtisodiyotining  ilk  belgilari  paydo  bо‗lishi  bilan  unga  xos  raqobat  ham  yuzaga 
keladi. Iqtisodiyot rivojlanishiga qarab, raqobatchilik munosabatlari ham takomillashib boradi. 
Mukkammal  raqobatga  asoslangan  bozor  modeli  jamiyatning  resurslardan  ratsional 
foydalanishini, mahsulot ishlab chiqarish uchun ijtimoiy sarflarni minimallashtirishni ifodalaydi. 
Nomukammal  raqobat  esa  erkin  raqobatda  erishilgan  muvozanatdan  chetga  chiqishni 
bildiradi.  Raqobat  cheklanishi,  xо‗jalik  hayotini  monopollashuvi  jamiyatda  ma‘lum  miqdorda 
yо‗qotishlarga  olib  keladi.  Ma‘lumki,  monopoliya  eng  avval  narxlar  ustidan  nazorat  о‗rnatishi 
bilan ajralib turadi. 
Narx  ustidan  hukmronlik  (u  doimo  nisbatan  bо‗ladi)  ishlab  chiqarish  xarajatlarini 
pasaytirish, fan-texnika taraqqiyoti rivojlanishi, bozorni standartlashgan tovarlar bilan tо‗ldirish, 
ularning  narxi  kо‗pchilik  sotib  olish  mumkin  bо‗lgan  darajada  bо‗lishi  bilan  birga  yuz  bersa 
jamiyat yutadi. 
Narx  ustidan  hukmronlikni  insonni  tabiat  ustidan  hukmronlik  о‗rnatishga  urinishiga  qiyos 
qilish  mumkin.  Masalan,  yer  unumsiz  bо‗lsa,  unga  о‗g‗it  solish  va  meliorativ  ishlarni  bajarish 
orqali  о‗zimiz  uchun  tabiatdan  kо‗proq  in‘om  olishimiz  mumkin.  Lekin  ta‘sirimiz  ma‘lum 
chegaradan  о‗tib  ketsa,  atrof  muhitga  salbiy  ta‘sir  kо‗rsatamiz,  muvozanatni  buzamiz.  Bu  esa 
yaxshilik bilan tugamaydi. 
Monopolizatsiya ham xuddi shunday. Ma‘lum chegaradan о‗tgach, u jamiyat uchun salbiy 
oqibatlar olib keladi. Ayniqsa, monopoliyalarni kelishib, sun‘iy taqchillik  hosil etishi eng xavfli 
sanaladi.  Bunda  ataylab  korxona  tо‗la  quvvat  bilan  ishlatilmaydi.  Chunki,  foyda  olishni 
kо‗paytirishga  xarajatlarni  pasaytirishdan  kо‗ra  narxni  kо‗tarishdan  yoki,  aksincha,  raqobat 


kurashini cheklab, narxni arzonlashuviga yо‗l qо‗ymaslik bilan erishish osonroq. Shuning uchun 
talabni taklifga nisbatan ustun bо‗lishini sun‘iy ravishda saqlab turiladi. 
Bozor  iqtisodiyotida  raqobat  kurashi  bо‗lishi  uchun  zarur  muhit  yaratiladi.  Bu  muhit,  eng 
avvalo,  mulkchilikning  va  xо‗jalik  yuritishning  turli-tuman  shaklining  mavjudligi  va  ularning 
о‗zaro  tent  mavkega  asoslanishida  ifodalanadi.  Qolaversa,  faoliyat  erkinligi,  har  bir  kishini 
tanlash imkoniyatiga ega bо‗lishi ham raqobat uchun keng yо‗l ochadi. 
Respublikamizda  raqobat  muhitini  yaratish  davlatning  faoliyatisiz  о‗z-о‗zidan  amalga 
oshmasligini  anglagan  holda  zarur  chora-tadbirlar  ishlab  chiqilib,  ular  amaliyotga  joriy 
etilmoqda. 
Bu,  eng  avvalo,  mulkni  davlat  tasarrufidan  chiqarish,  turli  mulk  shakllarini  vujudga 
keltirshpni jadallashtirshpda о‗z ifodasini topadi. 
Ikkinchidan,  raqobatni  о‗zi  taqozo  etadigan  iqtisodiy  vaziyat  narxlarni  erkinlashtirishni 
amalga oshirishda ifodalanadi. 
Uchinchidan,  bozor  iqtisodiyotiga  о‗tish,  albatga  sivilizatsiyalashgan  raqobatni  vujudga 
keltiripshi  talab  qiladi.  U  davlatning  iqtisodiy  monopolizmni  cheklash,  umuman  olganda 
antimonopol yо‗l tutishini zarur qilib qо‗yadi. Shuni nazarda tutib, О‗zbekistonda monopoliyaga 
qarshi  meyoriy-huquqiy  asos  yaratildi.  1992  yili  О‗zbekistan  Respublikasining  «Monopolistik 
faoliyatni  cheklash  tо‗g‗risida»  qonuni  qabul  qilindi.  Qonunga  qо‗shimcha  ravishda  uni  amalga 
oshirishni ta‘minlaydigan bir- qator meyoriy-uslubiy hujjatlar ham qabul qilindi. Monopoliyaga 
qarshi  siyosat  о‗tkazish  Moliya  vazirligiga  yuklandi.  О‗zbekiston  Respublikasi  Prezidentining 
1996  yil  15  maydagi  farmoni  bilan  Moliya  vazirligi  huzurida  Monopoliyadan  chiqarish  va 
raqobatni  rivojlantirish  qо‗mitasi  tashkil  etildi.  Shu  qо‗mita  negizida  Prezident  farmoni  bilan  2 
avgust 2000 yilda О‗zbekiston Respublikasi Monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish 
davlat qо‗mitasi tashkil etildi. 
О‗zbekiston  monopolistik  birlashma  (korxona)larni  davlat  reyestriga  kiritish  uchun 
mezonlar belgilashda jahon tajribasi hamda о‗tish davrining о‗ziga xos tomonlari hisobga olindi. 
Sababi respublika iqtisodiyotida monopol tarmoqlar soni hali kо‗p. Agar korxonalar ishlab 
chiqargan mahsulotni hissasi umum-respublika yoki maxalliy viloyat miqyosida, tovar bozorida, 
ma‘lum  bir  turdagi  tovarlar  guruhida,  о‗zaro  о‗rinbosar  tovarlar  yoki  bir  texnologik 
maqsadlardagi  mahsulotlar  orasida  35  %  dan  ortiq  bо‗lsa,  bu  korxona  monopolistik  birlashma 
(korxona)lar  Davlat  rо‗yxatiga  kiritiladi.  Oziq-ovkat  tovarlari  guruhi  uchun  bunday  mezon 
darajasi 20 % belgilangan. 
Qabul  qilingan  qonunga  kо‗ra  bozorda  ataylab  taqchillik  hosil  qilish,  narxlarni 
monopollashtirish,  raqobatga  tо‗sqinlik  qilish,  raqobatning  g‗irrom  usullarini  qо‗llash  man 
qilingan. Qonunni buzganlar javobgarlikka tortiladilar. 
Shunday  qilib,  hozirgi  vaqtda  respublikamizda  monopoliyaga  qarshi  tartibga  solishning 
qonuniy asoslari, meyoriy hujjatlari yaratildi va davlatning monopoliyaga qarshi organlari tizimi 
tashkil etildi. Bu mamlakatimizda raqobat muhitini saqlashga xizmat qiladi. 
Madaniylashgan raqobat kurashiga asoslantan bozorni vujudga keltirish uchun ham nazariy, 
ham amaliy jihatdan qator muammolarni hal etish kerak: 
a) inflyatsiyani jilovlash; 
b) bozorni demonopollashuvini amalga oshirish
v) bozor munosabatlari subyektlarini kritik massasini, ya‘ni miqdorini yaratish
g) bozorni barcha turlarini rivojlantirish; 
d)  bozor  tipini  tо‗g‗ri  tanlash.  Ana  shu  muammolarni  ijobiy  hal  etish  mamlakatimiz 
kelajagini kо‗p jihatdan belgilab beradi. 
«Iqtisodiyotni erkinlashtirish haqiqiy raqobat muhitini shakllantirish bilan uzviy bog‗liqdir. 
Raqobat  bо‗lmasa  bozor  iqtisodiyotini  barpo  etib  bо‗lmaydi.  Raqobat  bozorning  asosiy  sharti, 
aytish mumkinki, uning qonunidir». 
Shuning  uchun  ham  respublikada  sog‗lom  raqobat  -  muhitini  yaratish,  g‗irrom 
raqobatchilarni  bozorda,  birinchi  navbatda  iste‘mol  tovarlari  bozorida  yakka  hukmron  bо‗lib 
olishga qaratilgan har qanday hatti-harakatlarga chek qо‗yishga alohida e‘tibor berilmoqda. 


Firma Bozor   iqtisodiyotida  individual  tadbirkorlik о‗ziga xos о‗rin tutadi, lekin iqtisodiy 
faoliyatga nisbatan obrо‗li, barqaror, uzoq muddatli  vaqtga mо‗ljallangan, tashkil etish kо‗lami 
jihatidan  salmoqli  shakli  -  korxonadir.  Aynan  u  xо‗jalik  faoliyatining  eng  kо‗p  tarqalgan  tipik 
shaklidir. Korxona qaysi mulkka taalluqli bо‗lmasin firma, zavod, fabrika nomlari bilan ataladi. 
Bozor  iqtisodiyogiga  о‗tish  jarayonida  mulkchilikning  barcha  shakllariga  mansub  korxonalarni 
barpo  etish,  ular  faoliyatini  tashkil  etish  va  tugatishning  huquqiy,  iqtisodiy  va  ijtimoiy  asoslari, 
О‗zbekiston  Respublikasida  korxonalar  tо‗g‗risidagi  qonunida  belgilab  berilgan.  Korxona 
xо‗jalik  yurituvchi  subyekt  sifatida  mulkchilikning  biron  shakliga  asoslangan  holda  iqtisodiy 
jihatdan  alohidalashgan  xо‗jalik  yurituvchi  subyekt  sifatida  maydonga  chiqadi.  Korxona  bozor 
munosabatlarining  subyekta  sifatida  qatnashibgina  qolmay,  uning  obyekta  hamdir.  Korxona 
mulkchilikning muayyan obyekta bо‗lib, uning qо‗lida resurslar va yaratilgan mahsulot mavjud. 
Korxona iqtisodiy faoliyat jarayonida munosabatlarning subyekti sifatida maydonga chiqadi. 
Har qanday iqtisodiyot  kabi  bozor iqtisodiyoti ham  murakkab tizim sifatida ichki tarkibga 
ega.  Undagi  turli  bо‗g‗inlarning  har  biri  ma‘lum  vazifani  bajaradi.  Korxona  har  qanday  ishlab 
chiqarishning  birlamchi,  asosiy  bо‗g‗inidir.  Bozor  iqtisodiyotida  asosiy  tarkibiy  birlik,  xо‗jalik 
yurituvchi  bо‗g‗in  korxona  (firma)  hisoblanadi.  Firma  bu  bozor  iqtisodiyotining  murakkab 
fanomeni.  Uning  ichki  tuzilishi  iyerarxik  boshqarishga  asoslangan.  Aynan  iyerarxik  boshqarish 
orqali transaksional xarajatlar minimallashtiriladi. 
Korxona  (firma)  ishlab  chiqarish  resurslarini  rejali  asosda,  ma‘lum  nisbatda, 
kombinatsiyada  birikishini  ta‘minlab,  о‗z  manfaatini  mahsulot  ishlab  chiqarshi  yoki  xizmat 
kо‗rsatish yо‗li bilan amalga oshiruvchi, xо‗jalik yurituvchi bо‗g‗in «zveno»ni ifodalaydi. 
Firma  ham,  korxona  ham  xо‗jalik  yurituvchi  huquqiy  shaxs  bо‗lgani  uchun  xо‗jalik 
faoliyatining  obyekti  bо‗ladi.  Shu  bilan  birga  iqtisodiy  faoliyatni  amalga  oshiruvchi  xо‗jalik 
yuritish  subyekti  hamdir.  Iqtisodiyotda,  odatda,  firma  kо„proq  umumlashtiruvchi  tushuncha 
sifatida  ishlatiladi.  Firma  о„z  ichiga  bitta  yoki  bir  necha  korxona,  ishlab  chiqarish  turini 
olishi  mumkin.  Korxoia  esa  odatda,  bir  turdagi  mahsulot  ishlab  chiqarishga,  bir  xil  narsa 
ishlab chiqarishga ixtisoslashadi. 
Barcha korxonalar faoliyatining majmui iqtisodiyotni tashkil etadi. Ishlab chiqarish omillari 
korxonada  birikib,  bu  yerda  mehnat  yuz  beradi.  Jamiyatning  talab-ehtiyojini  qondirishga 
qaratilgan moddiy mahsulotlar yaratiladi va har xil xizmatlar kо‗rsatiladi. 
Firmalarni  tasniflash  (klassifikatsiya  qilish)  uchun  iqtisodiy  adabiyotda  turli  mezonlar 
olinadi. Ulardan eng asosiysi 2 ta: mulkchilik shakli, firmaning katta-kichikligi. 
Mulkchilik bо‗yicha qarasak, ular 3 xil: 
a) individual yoki xususiy firma; 
b) sherikchilik asosida tashkil topgan firma
v) korporatsiya (aksionerlik jamiyati). 
Korxona  о‗z  mulkiga  о‗zi  egalik  qilishi  uni  erkin  bо‗lishi  garovidir.  Korxona  xо‗jalik 
yurituvchi  subyekt  sifatida  iqtisodiy  mustakillikka  ega.  Nimani  qancha,  qanday  usullar  bilan 
ishlab  chiqarish,  uni  kimga,  qayerda  qanchadan  sotishni,  tushgan  pulni  qaysi  maqsadda 
ishlatishni korxonaning о‗zi hal qiladi. 
Barcha  muammolarni  yechishda  korxona  bozorga  qarab  ish  tutadi.  U  bozordagi  resurslar 
narxi,  о‗zining  tovarlari  narxi,  qilgan  harajatlariyu  oladigan  foydasi  miqdoriga  qarab  ish  tutadi. 
Narx-navo  va  xarajatlar  miqdori  korxonaga  el  qatori  foyda  olish  imkonini  bergandagina  u  faol 
ishlaydi. Bozordagi raqobat korxonani iqtisodiy sharoitga tez moslashib doimo manyovr qilishi - 
tovarlarni  yangilash  sifatini  oshirish,  ishlab  chiqarish  xarajatlarini  kamaytirishi,  investitsiya  va 
innovatsiya bilan shug‗ullanish, faol reklama siyosatini olib borish kabilarga undaydi. Korxonalar 
mulkiy  maqomi,  tashkiliy-huquqiy  asoslari,  xо‗jalik  yuritish  uslublariga  kо‗ra  xilma-xil  bо‗lib, 
asosiylari: 
-  xususiy  firma,  shirkat  firmalari,  mas‘uliyati  cheklangan  firma,  davlat  korxonasi,  aralash 
firmalar.  Hozirgi  paytda  korxonalarning  keng  tarqalgan  shakli  -  aksioner  jamiyatlari  yoki 
korporatsiyalardir. 



Download 1,49 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   39   40   41   42   43   44   45   46   ...   185




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish