746
Mirzo Muhammad ibn Shohrux ibn Temur Ulug'bek Ko'ragon buyuk matematik,o'z
davrining yetuk allomasi,astronom
hamda davlat arbobi,mashhur hukmdor
sohibqiron Amir Temurning suyukli nabirasi.Buyuk astronom va matematik 1394-yil
mart oyida Eronning g'arbida Sultoniya shahridagi Amir Temur qarorgohida(hozirgi
Ozarbayjon)Amir Temurning yurishi paytida uning yurishida qatnashish sharafiga
muyassar
bo'lgan
Muhammad
Tarag'ay
dunyoga
keladi.Olimlarning
aniqlashicha,buyuk olim va tarixchi Sharafiddiy Ali Yazdiyning "Zafarnoma
"asarida yozilishicha,Amir Temur oldiga munajjimlar tomonida chopar yubortiriladi va
ulug'bekning tug'ilgani va munajjimlar bu chaqaloq vaqtlar o'tishi bilan kelajakda ham
hukmhdor,astronom va olim bo'lishini bashorat
qilingani haqida xushxabar
yetkaziladi,so'ng sohibqiron bu xabardan so'ng Mordian qamali to'xtatiladi va xalqiga
yuklangan to'lovdan ozod qiladi.Uning asl ismi Muhammad Tarag'ay bo'lgan va
yoshligidanoq uni Mirzo Ulug'bek deya chaqirishgan va keyinchalik esa u Mirzo
Ulug'bek nomi bilan mashhur olim bo'lib yetishgan.Mirzo Ulug'bek Shohrux Mirzoning
to'ng'ich o'g'li va uning onasi Gavharshod begim bo'lishiga qaramay,Temuriylar
saltanatida hukm surgan shahzoda an'anaga sodiq qolgan holda,sohibqironning katta
xotini Saroymulk xonim tarbiyasiga beriladi.
Mirzo Ulug'bek yoshligidanoq ilm-fan va san'atga,ayniqsa matematika va
astronomiyaga katta qiziqish bildirgan.Shuningdek,Ulug'bek
kuchi xotira egasi ham
bo'lgan,turkiy she'riyatini puxta egallagan va she'riy bahslarda ishrtirok etgan.Mirzo
Ulug'bek arab va fors tilini mukammal bilgan.Uning o'zi ham ko'plab she'rlar va asarlar
yozgan.Ko'plab diniy va dunyoviy bilimlar yosh ulug'bekka begona bo'lmagan,Qur'oni
Karimni yoddan bilgan.U 3-4 yoshlarida unga murabbiy sifatida shayx Orif Ozariy etib
tayinlagan.So'ng otasi Hirotni o'zining davlatining bishi deb e'lon qiladi va 16 yoshdagi
Mirzo Ulug'bekni 1409-yida Samarqandning hokimi etib tayinlanadi.1447-yilda
otasining o'limidan keyin,Temuriylar sulolasining boshi bo'ladi.Mirzo Ulug'bekning
bunday ilm-fandagi yuksakligi va dunyoqarashining kengligiga,otasi va bobosi
747
to'plagan boy va keng kutubxona sabab bo'ladi va Ulug'bek ko'p bo'sh vaqtlarini shu
boy kutubxonada o'tkazardi.Ulug'bekning ustoz(ustod)i
mashhur olim,Temuriylar
saroyidagi taniqli matematik va astronom Qozizoda Rumiy bo'lgan u Mirzo Ulug'bek
9 yoshligida Marogadagi mashhur rasadxona xarobalarini ko'rsatgan va shu xotiralar
bilan Ulug'bek astronom kelajagini belgilagan bo'lishi mumkin.
Samarqandni o'z atrofida to'plangan taniqli olimlarning bevosita ishtiroki va
yordamida Mirzo Ulug'bek 1424-1429-yillarda shahar yaqinidagi Obirahmat anhori
bo'yida rasadxona qurdirdi.Rasadxona barcha tabiat hodisalari shuningdek,zil-zilaga
bardoshli bo'lishi uchun eng yaxshi joy deb,Cho'ponota tepaligi tanlanadi.Hanuzgacha
olimlarning qiziqishini uyg'otib kelayotgan bu ulkan imoratning balandligi 31 metr
edi.G'iyosiddinJamshid boshchiligidagi rasadxonaning asosiy o'lchov
birligi asbob-
uskunasi-ulkan sekstant o'rnatilgan.Samarqanddagi sekstant o'sha davrning eng katta
sekstantlardan biri bo'lgan.Mirzo Ulug'bek rasadxonasining qoshida zamonasining
eng boy kutuxonasi tashkil etilgan.Bu yerda o'sha davr fanining barcha sohalariga oid
15 ming jild kitob saqlangan.Ulug'bekning yordami bilan rasadxonada barcha
astronomik
jihozlar
bilan
t'minlangan
oliy
darajadagi
ilmgohga
aylangan.Rasadxonada Ulug'bek bilan birga taniqli
matematik va astronomlar
"Aflotuni zamon" debnom olgan Qozizoda Rumiy,G'iyosiddiy Jamshid Koshoniy,"o'z
davrining Ptolomeyi "nomi bilan shuhrat qozongan Ali Qushchi v aundan ortiq
ko'pgina boshqa mashhur olimlar ilmiy izlanishlar va tadqiqotlar ishlarini olib
borgan.Ulug'bek
Samarqandda
butun
bir
astronomiya
maktabini
yaratdi.Rasadxonada olib borilgan qator ilmiy
izlanishlar va tadqiqotlar
natijasida,1018 ta qo'zg'almas yulduzlarning o'rni va holatini aniqlab,ularning butun
bir astronomik jadvalini tuzadi.Ulug'bekning asosiy y'ni shoh asari ""Ziji jadidi
Ko'ragoniy"(Ko'ragoniyning yangi astronomik jadvali)nomli kitobi hisoblanadi.Kitob
ikki qismdan:keng muqaddima va 1018 ta qo'zg'almas yulduzlarning o'rni va holatini
aniqlab berilgan jadvallardan iborat.Ulug'bekning bu kitobi o'sha davrdagi
jadvallardan yuksak darajada ajralib turadi.Shuningdek,Ulug'bekning
yil hisobini
748
hozirgi hisob-kitoblar bilan soliahtirilsa,u bor yo'g'i bir minut-u ikki sekundga farq
qiladi.Bu esa XV asr uchun g'oyat yuksak aniqlik bo'lib,hozirgi zamon o'lchovlariga juda
yaqindir.
Mirzo Ulug'bekning to'ng'ich o'gli Abdulatif ruhoniylarning keskin ta'siri
natijasida
otasiga urush e'lon qiladi va bu jangda Ulug'bek yengiladi.Abdulatif jaholatparast
ulamolarning yashirin fatvosini chiqartirib,otasining o'ldirilishini uyushtiradi va 1449-
yil Mirzo Ulug'bek 55 yoshida fojiali halok bo'ladi va Abdulatif mamlakat fuqarolari
tomonidan"padarkush"("ota qotili")deb la'natlangan.Ulug'bek Movarounnahrni 40 yil
idora qildi,u yerda har xil ziddiyatalr bo'lishiga qaramay,Movarounnahrni
madaniyatini rivojlantirishga tinchligini saqlab qolishga harakat qildi.
Butun insoniyat tafakkuriga katta hssa qo'shgan Mirzo Ulug'bekning 1994-yil olim
tavalludining 600 yillik yubileyi xalqaro miqyosda keng nishonlangan va xorij olimlari
tomonidan bir qator tadbirlar o'tkazilgan.2009-yilda esa Parijda Mirzo Ulug'bekning
615 yilligiga bag'ishlangan xalqaro ilmiy anjuman o'tkazildi.Bizning Mirzo Ulug'bekka
bo'lgan ma'naviy qiziqishimiz naqadar yaqqol ko'rinib turganligi uning yulduzlar
jadvlalida, ilmiy rasadxonasida va ko'plab kitoblarida ma'lum bo'lgan.
Do'stlaringiz bilan baham: 
