Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке». Выпуск №37 (том 4)

Tadqiqot vazifalari;
- uglerod mavzusini o
’
qitish metodlarini taxlil qilish 
- axborot kommunikatsiya texnologiyalari va ularning dars jarayonlaridagi 
ahamiyatini o
’
rganish 
-
uglerod guruhchasi elementlarini o’qitishda axborot kommunikatsiya 
texnologiyalaridan foydalanish 
Tadqiqotning ob’ekti; 
Maktabning 9-sinf o
’
quvchilariga uglerod 
guruhchasi elementlarini oʻqitish jarayoni.
Tadqiqot predmeti; 
-sinf o
’
quvchilariga uglerod guruhchasi elementlarini 
oʻqitishda AKT foydalanish metodlari, shakli va vositalari.


Tadqiqot metodlari:
pedagogik kuzatuv, psixologik va pedagogik tahlil, empirik 
metodlar, insert metodi, mashq va masalalar yechish, test topshiriqlarini bajarish, 
kuzatish, suhbat, umumlashtirish, muvofiqlashtirish, BBB, pedagogik tajriba-sinov 
natijalarining ta
x
lili va boshqalar. 
 
 

---

303 
I BOB. Uglerod guruhchasi elementlari haqida ummiy tushuncha 
1.IV guruh elementlari haqida umumiy ma’lumot 
Uglerod guruhi elementlari davriy sistemaning to‘rtinchi guruhi bosh 
guruhchasida (p-elementlar) joylashgan bo‘lib, tashqi energetik pog‘onasida to‘rtta 
elektron tutadi. Ular davriy sistemada elektronlarini oson beruvchi va elektronlarini 
oson birik tirib oluvchi elementlar oralig‘ida joylashgan. Vodorod bilan birikmalarida 
–4 oksidlanish darajasini (CH
4
– metan) namoyon qiladi. Kislorod bilan birikmalarida 
(CO
2
, H
2
CO
3
, SiO
2
, H
2
SiO
3
) yuqori oksidlanish darajasi +4 ga teng. Uglerod guruhi 
elementlari (asosan, uglerod va kremniy)ning vodorodli birikmalari kislota xossasini 
ham, asos xossasini ham namoyon qilmasligi uglerod-vodorod, kremniy-vodorod 
bog‘larining elementlarning yaqin elektromanfiylik qiymatlariga ega ekanliklari 
natijasida kam qutblanganligi, metan va silan molekulalarining qutbsizligi bilan 
izohlanadi. 
• 
Uglerod guruhiga C, Si, Ge, Sn, Pb elementlari kiradi.
• 
Uglerod guruhi elementlari p-elementlar oilasiga mansub. 
•
Valentligi II va IV ga teng. 
• 
Yuqori oksidlanish darajasi +4. CO
2
, SiO
2
.
• Quyi oksidlanish darajasi –4. CH
4 
, Mg
2
Si. 
• 
Uglerod guruhi elementlari atomlarning tashqi elektron qavati ns
2
np
2
ko‘rinishida bo‘ladi. 
Davriy sistemaning IV gruppa bosh gruppachasiga 5 ta element: uglerod (C), 
kremniy (Si), germaniy (Ge), qalay (Sn) va qo‘rg‘oshin (Pb) elementlari kiradi. Bu 
elementlar atomlarining tashqi elektron qavatlarida to‘rttadan elektronlari bo‘ladi. 
Ulardan ikkitasi s
2
pog‘onada va ikkitasi p pog‘onada joylashadi: s
2
p
2
. Bu holat 
elementlaming eng yuqori valent holati 4 ga teng bo‘lishini ko‘rsatadi. Bu gruppadagi 
elementlar vodorod atomlari bilan kovalent bog‘lanishli birikmalar hosil qiladi. 
Ugleroddan qo‘rg‘oshin elementiga o‘tganimiz sari ular atomlarining hajmi ortib 

---

304 
boradi va elementlaming elektron biriktirib olish xususiyati yoki boshqacha aytganda, 
ulaming metallmaslik xususiyatlari zaiflashib boradi. Elektron berish xususiyati esa, 
aksincha, ortib boradi. Haqiqatan ham, germaniy elementida metallik xossasi yaqqol 
sezilib turadi. Shunga qaramasdan, bu elementlar o‘zgaruvchan valentlik holatlarini 
namoyon qiladi. Undan tashqari, ulaming birikmalarida amfoterlik xususiyati bo‘ladi. 
Vaholanki, uglerod va kremniy elementlarining ikki valent holatiga mos kelgan 
birikmalari uncha barqaror bolmaydi va amfoter xossa ulaming birikmalari uchun 
belgilovchi emas. Germaniy, qalay va qo‘rg‘oshin elementlari atomlarining tashqari- 
dan ikkinclii elektron qavatida 18 ta elektron (.v
2
//' d10) bo‘lganligi uchun ular 
elektron qabul qilish xususiyatiga ega bolmaydi. Uglerod va kremniy vodorod bilan 
birikishi natijasida gazsimon gidridlar hosil qilislii mumkin. Lekin bu elementlaming 
gidridlari juda beqaror moddalar hisoblanadi. Qalay va germaniy elementlarining 
hosil qilgan birikmalari bir-biriga o'xshash bo‘ladi. To‘rt valentli uglerodning 
gidroksidi H
2
CO
3
(karbonat kislota) nihoyatda kuchsiz kislotadir. H
4
SiO
4
, 
H
2
[Ge(OH)
6
], H
2
[Sn(OH)
6
], H
2
[Pb(OH)
6
] tarkibli gidroksidlar yanada kuchsiz 
kislotalar liisoblanadi. Bu kislotalar beqaror, lekin tuzlari ancha barqaror 
moddalardir. Ge(OH)
2
Sh(OH)
2
va Pb(OH)
2
tarkibli gidroksidlar amfoter birikmalar 
bo‘lib, ularning asos xossalari Ge dan Pb ga tomon kuchayib boradi. IV gruppa 
asosiy gruppa chasi elementlarining +4 zararii ionlari radiusi +2 zararli ionlari 
radiusidan kichik. Re
+4
< Re
+2
, shu sababli E
+4
— 0 bog‘lanishi E
+2
— 0 bog‘lanishga 
qaraganda ancha mustahkam. Demak, tarkibida E
+4
— О — H gruppasiga ega 
bo‘lgan moddalar kislota xos- salarini namoyon qilishi lozim. Ge
+4
, Sn
+4
va Pb
+4
ionlari o‘zining tashqi qavatida 18 elektron bo‘lgani uchun ularga muvofiq keladi- 
gan gidroksidlaming kislota xossalari С — Si — Ge — Sn — Pb qatorida nihoyatda 
sust o‘zgaradi. Ge
+4
— Sn
+4
— Pb
+4
qatorida ion radiuslarining kattalashuvi 
nihoyatda oz bo‘ladi. Gidroksidlar xossalarining sust o‘zgarishi ana shunga 
bog‘liqdir. 

---

305