Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке». Выпуск №37 (том 4)

 2.Uglerod allatropiyasi.Birikmalari va xossalari 
IV а guruh asosiy guruhchasiga 5 ta element kiradi. Uglerod, kremniy, 
germaniy qalay va qo‘rg‘oshin bu elementlarning tashqi qavatida 4 tadan elektron 
bor. Ularning oksidlanish darajasi –4, +2 va +4 bo‘lishi mumkin. Qaytaruvchi xossasi 
atom radiusi ortishi bilan kuchayadi. Oksidlovchi xossasi ugleroddan qo‘rg‘oshinga 
qarab kamayadi.
Uglerod keng tarqalgan kimyoviy elementlar jumlasiga kiradi, u ko‘p 
noorganik va organik moddalar tarkibiga kiradi. Uglerod minerali ko‘proq 
karbonatlar holida uchraydi: 
Na
2
CO
3
× 10H
2
O – soda, Na
2
CO
3 
× CaCO
3
× 2H
2
O – pireonit. 
MgCO
3
- magnezit, MgCO
3
× CaCO
3
– dolomit, CaCO
3
– viperit va temir shpati – 
FeCO
3
,MnCO
3
, ZnCO
3
– marganes va rux shpati holatida uchraydi. Shuningdek, 
suvni tarkibida kalsiy va magniy gidrokarbanatlari holatida uchraydi. 
Uglerod oilasining elementlari kundalik hayotda va sanoatda muhim 
ahamiyatga ega. Karbon organik hayot uchun asosdir. Uning allotrop grafitlari qalam 
va raketalarda ishlatiladi. Tirik organizmlar, oqsillar, plastmassalar, oziq-ovqatlar va 
organik qurilish materiallari tarkibidagi barcha yog'lar o'z ichiga oladi. 
Silikon aralashmalari bo'lgan silikonlar yog'larni va vakuum nasoslarni tayyorlash 
uchun ishlatiladi. Silikon shisha ishlab chiqarish uchun oksid sifatida ishlatiladi. 
Germanyum va silikon muhim yarim o'tkazgichdir. Qalay va qo'rg'oshin 
qotishmalarda qo'llaniladi va pigmentlarni hosil qiladi. 
Organik dunyoda uglerod eng asosiy element hisoblanadi. Uning miqdori hamma 
kimyoviy elementlar miqdoridan 10 marta ko‘p. Bu oqsil, vitaminlar, yog‘ neft, 
ko
’
mir asosida qazilma boyliklar, antrasen qo
’
ng
’
ir ko‘mir slanes va boshqalar. 
Fizik xossalari : Uglerod tabiatda grafit va olmos holida uchraydi. Sintetik 
usulda olingan karbin va fullerin allotropik shakl o‘zgarishlar ham ma’lum. 

---

306 
Olmos.
Qattiq rangsiz kristall modda. sp
3
gibridlanish tufayli har bir uglerod 
atomi boshqa uglerod atomi bilan sigma bog‘ yordamida bog’langan. Olmos va 
boshqa nodir metallar og‘irligi karatlarda belgilanadi (1 karat 0,2 g). Hozirgacha 
topilgan olmoslar ichida eng kattasi Janubiy Afrtkada topilgan “Kulinom” olmosi. 
Uning og‘irligi 3020 karat yoki 604 g. Olmos rangli, rangsiz va qora olmoslarga 
bo‘linadi. Olmosdan metallarni teshishda, burg’ilashda, aniq instrumentlar 
tayyorlashda ishlatiladi. 

Grafit
– geksagonal strukturaga ega bo‘lgan qora qo‘ng‘ir modda, u qavatli 
tuzilishga ega. Bunda uglerod atomlari sp
2
tuzilishga ega. Bunda har bir atom 3 ta 
kovalent bog
’
hosil qiladi. 4 ta elektrondan 2 tasi bog
’
hosil qilishda ishtirok etmaydi. 
Grafit elektrodlar tayyorlashda, yog
’
lash materiallari tayyorlashda va yadro 
reaktorlarida neytronlarni sekinlashtiruvchi modda sifatida ishlatiladi. 
Grafitda 100000 atm bosimda 3000 – 3500°С da sun’iy olmos olinadi. 1000°С 
qizdirilsa olmos grafitga aylanadi. 1750°С bu jarayon tezlashadi.