O'zbekiston tarixidan universal qo'llanma

«Qishloq aholisi
turli-tuman o‘t-o ‘lanlar bilan ovqatlanadi, shu tufaylio'Iishhollariyuz ber-
moqda, o‘lim, ayniqsa, bolalar orasida ko'p».
Ma’ruzada keltirilishicha, 
Farg‘ona viloyatida aholining 35 - 40%, shu jumladan, Marg'ilon uyez- 
dida 60%, Q o ‘qon uyezdida 50% ochlikka duchor bo'lgan va hokazo.
Madaniv havot.
Ayniqsa, yangi tuzum xalq ta’limi tizimini o'z sotsi- 
alistik m aqsad va g'oyalari ruhida shakllantirishga alohida urg'u berdi.
1918-yil noyabrda Turkiston sovet hukumatining cherkovni davlatdan 
va maktabni cherkovdan ajratish to'g'risidagi dekreti chiqdi. Unga ko‘ra, 
olkadagi mavjud xususiy, eski diniy maktablar faoliyati taqiqlanmagan 
bo‘lsa-da, biroq yangi sovet maktablarini tashkil qilish, ularni ko'payti- 
rish va kengaytirish, ta’limning sinfiy mohiyatiga e ’tibor tobora ustuvor 
ahamiyat kasb etib bordi. Maktab ikki pog'onaga bo'lindi: 1-pog‘ona 
bilim yurtlari dastlabki uch sinfni o‘z ichiga olardi va 2-pog‘ona yana to'rt 
sinfdan iborat edi. O'rta maktab ham mavjud bo'lib, keyingi uch sinfni 
o'z ichiga olardi. Biroq bunday maktablar juda oz edi. Ko'proq 1 -pog'ona 
maktablari tashkil etilgandi.
Maktablarning moddiy bazasi nochor ahvolda bo'lgan. Ularda o'quv 
qurollari, dasturlar, qo'llanmalar va darsliklar, yetuk bilimli o'qituvchi 
kadrlaryetishmasdi. Turkiston xalq ta’limi bo'limi mudirlarining 1920-yil 
mayda bo'lib o'tgan 1-qurultoyida ham bular aniq e’tirof etilgandi. Hokimi- 
yat mutasaddilarining o'qituvchilamiturliyumushlarga, jumladan, harbly 
harakatlarga tez-tez safarbar etishi ham ularsonining kamayib borishiga 
sabab bo'layotgandi. Oqibatda ko'plab maktablarda o'qituvchilar tarkibi 
75% va 
undari 
ham ko'proqqa qisqaiib ketdi. Bo¿ 
ustiya, 
jiddiy moddiy 
ta’minotning yo'qligidan xo'jako'rsinga tashkil etilgan maktablar mahal- 
liy bolalarni o ‘z bag'riga jalb qilolmadi. Masalan, o'Ika bo'yicha maktab 
yoshidagi bolalarning 70% dan ko‘pi maktabga tortilmay qoldi. Hatto 
poytaxt Toshkentda, uning eski shahar qismida maktab yoshidagi 40 
ming boladan faqat 10 ming nafari,ya’ni 25% o'qirdi, xolos.
Shunga qaramay, millatimiz fidoyilari xalq ta’limi tizimini yaxshilash, 
mahalliy aholi farzandlarini yangi sovet maktablariga ko'proq jalb qilish, 
ularga puxta bilim va tarbiya berish borasida astoydil faoliyat ko'rsat- 
dilar. Bu o'rinda O.Sharafiddinov, J.Odilov, T.Shermuhammedov, 
S.Sodiqov, K.Dadamuhammedov, Qori Niyoziy singari taniqli xalq 
ta’limi namoyandalari nomlarini tilga olib o'tish joiz.
1918-yil 21-aprelda ochilgan Turkiston xalq universiteti tarkibida 
tabiiy-matematika, tarix-filologiya, qishloq xo'jaligi va texnika fakultetlari

---

341
mavjud edi. 1920-yilga kelib unda ta’lim oluvchilarning 60% ni mahalliy 
yoshlartashkil etardi. Universitetning ta’lim-tarbiyajarayonida Munavvar 
Qori, Ahmad Fayziy, Burhon Habib, Ibrohim Tohiriy, Usmon Xo‘jayev, 
Hodi Fayziy singari yurt allomalari fidoyilik ko'rsatdilar.
1918-yil noyabrdan Toshkentda yana bir oliygoh - Sharq instituti 
faoliyat boshladi. Institutga dastlab 234 nafar talaba, shu jumladan, an- 
chagina mahalliy millatlaryoshlari qabul qilinib, ularSharq dunyosi tarixi, 
falsafasi, geografiyasi, madaniyati, adabiyoti, san’ati sohalari bo'yicha 
yetukmutaxassis kadrlar bo‘lib yetishishlari ko'zda tutilgandi.
1918 - 1920-yillarda o'lkada bolshevikcha ruhdagi ko'plab gazeta 
va jurnallar nashr etildi. Ular jumlasiga o‘zbek tilida chiqa boshlagan 
«Ishtirokiyun», «Xalq dorilfununi» (Toshkent), «Ishchilar qalqoni» 
(Namangan), «Xalq gazetasi» (Q o ‘qon), «Mehnatkashlar tovushi» 
(Samarqand) singari matbuot nashrlarini kiritish mumkin.
Milliy vatanparvar ziyolilar, bolshevistik g'oya va mafkuraning har 
qanday tazyiqi va to'sqinligiga qaramay, o‘z asarlarida xalq dili, ruhiyati, 
kayfiyati va uning intilishlarini ifoda etdilar. Cho'lpon, Fitrat, Tavallo, 
Karimbek Kamiy, M.Siddiqiy ijodiyotida buni yaqqol kuzatish mumkin. 
Shuningdek, 1919-yili Fitrat tomonidan tuzilgan «Chig‘atoy gurungi» 
tashkiloti va uning tevaragiga uyushgan ilg'or ziyolilar ham milliy birlik 
va mustaqlllik g'oyasiga sodiq holda qizg'in faoliyat yuritdilar. O'zbek 
ziyolilari va ijodkorlari qiyin va murakkab sharoitlarda ham o‘z ijodlariga 
yo'l topib, xalqchil asarlar yaratib, yorqin Iste’dodlarini namoyon etib 
bordilar. Mashhurshoir va dramaturg Hamza Hakimzodaning 1918-yili 
Farg‘onada tuzgan 0 ‘lka musulmon siyosiy drama truppasi, atoqli ak- 
tyor va rejissyor Mannon Uyg'urning Toshkentda tashkil qilgan «Turon» 
truppasi kurtak yozib borayotgan o'zbek mifliy san’atining ilk namunalari 
bo'idi.Xususan, mazkurtruppalarga uyushgan Muhiddin Qori Yoqubov, 
Hoji Siddiq Islomov, Tamaraxonim, Abror Hidoyatoy, Obid Jalilov, 
Sayfi Olimov va boshqalar keyinchalik milliy teatr san’atimizning yetuk 
darg'alari bo'lib yetishdilar.
27.4. TURKISTONDA. SOVET HOKIMIYATIGA 
QARSHI HARAKAT