Tijorat banklari faoliyati tahlili indd

lanishi va tahlil vazifalari.
8.2. Tijorat banklari foydasi tahlili.
8.3. Tijorat banklari (foydalilik) rentabellik ko‘r-
satkichlari tahlili.
8.1. Bank faoliyatlari moliyaviy natijalarining
shakllanishi va tahlil vazifalari
Tijorat banklari bozor munosabatlari sharoitida faoliyat 
yurituvchi barcha subyektlar kabi faoliyatidan olgan daro-
madlaridan qilgan sarf-xarajatlarini qoplab, ma’lum miqdor-
da foyda olishlari lozim. Foyda – tijorat banklari faoliyatla-
rining yakuniy natijalarini ifodalovchi asosiy ko‘rsatkichdir. 
Tijorat banklari foydasi yoki faoliyatini zarar bilan yakun-
lagan bo‘lsa zarari, ushbu hisobot davrida (oy, chorak, yil) 
barcha daromadalaridan xarajat hamda soliq va to‘lovlarni 
chiqarib tashlangandan qolgan summa ekan.
Tijorat banklari faoliyatlari davomida oladigan daromad-
lari va bo‘ladigan xarajatlari turlari oldingi boblarda keng-
roq yoritilgan. Tijorat banklari daromadlari ikki guruhga: 
foizli va foizsiz daromadlarga ajratiladi. Bank daromadlari 
tijorat banklari mijozlariga berilgan qisqa va uzoq muddatli 
kreditlar uchun olingan foizlar, mabodo kreditlarni vaqtida 
qaytarmagan tarzda mijozlardan yuqori stavkalar bo‘yicha 
olinadigan foiz daromadlar, qimmatli qog‘ozlar operatsiya-
laridan olingan daromadlar, turli xil investitsiyalar bo‘yicha 
olingan daromadlar va boshqalar foizli daromadlarga kira-

---

151
di. Banklar olgan xizmat haqi, savdo va valuta operatsiyala-
ridan olingan daromadlar – 
foizsiz
daromadlar
bo‘ladi. Ti-
jorat banklari moliyaviy natijalarini tahlil qilganda – foyda-
ning asosiy manbayi bo‘lgan bu daromad turlarini: tarkibi-
ni, o‘zgarishini chuqur o‘rganish lozim. 
Tijorat banklari xarajatlari foizli, foizsiz va operatsion 
xarajatlarga guruhlanadi. Tijorat banklari depozitlariga qo‘-
yilgan mablag‘larga, olingan kreditlarga to‘langan foizlarga, 
qimmatli qog‘ozlarga to‘lanadigan foiz va shu kabilarga 
fo-
izli xarajatlar
deyiladi. Tijorat banklariga ko‘rsatilgan xiz-
matlarga (transport, suv, gaz, elektroenergiya va shu kabi-
larga), xodimlarga ish haqi, ma’muriy-boshqaruv xarajatlar-
ga 
operatsion xarajatlar
deyiladi. Banklar moliyaviy natija-
lar tahlilida bu xarajatlarning zarurligi, o‘tgan davrlar bilan 
o‘zgarganligi, tejamkorlikka rioya qilinganligi o‘rganiladi. 
Xullas, tijorat banklari moliyaviy natijalari tahlili, ularning 
daromad va xarajatlari tahlili bilan o‘zviy bog‘liqlikda o‘t-
kazilishi lozim.
Tijorat banklari moliyaviy natijalarini tahlil qilish uchun 
ma’lumotlarni asosan, banklar buxgalteriya balansi, «Foy-
da va zararlar to‘g‘risidagi hisobot»lardan, hamda audit tek-
shiruvi, yig‘ilishlar bayonnomalaridan, zaruriyat tug‘ilgan-
da buxgalteriya hisobining analitik yozuvlaridan olishlari 
mumkin. 
Tijorat banklari moliyaviy natijalari tahlilining asosiy va-
zifalari bo‘lib:
• faoliyatining moliyaviy natijalarini (foyda yoki zarar) 
aniqlash;
• foydaning belgilangan reja, o‘tgan davrlardan farqi-
ni o‘rganish;
• foydaning tarkibi: daromadlar, xarajatlar qanday 
o‘zgarganligini o‘rganish hamda bu o‘zgarish sabablarini 
aniqlash;

---

152
• faoliyat davomida tejamkorlikka rioya qilinganligini 
o‘rganish;
• rentabellik (foydalilik) ko‘rsatkichlarini aniqlash va 
ularning qanday o‘zgarayotganliklarini o‘rganish;
• xarajatlarini kamaytirib, daromadlarini ko‘paytirib, 
foydasini ko‘paytirish, ichki imkoniyatlarini aniqlash va shu 
kabilar hisoblanadi.
Ushbu vazifalarga erishishda esa o‘z navbatida faoliyat 
natijalarini chuqur o‘rganish jaryoniga ijobiy yoki salbiy ta’-
sir etuvchi usullarni va salbiy ta’sir etuvchi elementlarni 
bartaraf etish omillarini aniqlash masalalari muhim ahami-
yat kasb etadi.