Mamleketlik universiteti jumanov m. A

14.6. Jer resurslannan unemli paydalaniw
Diinya jiizinde 100 den aslam ellerde jer suwgarilip egiledi. 
Olardagi suwganlatugm erler tek 17% tutqani menen uliwma 
diyxanshiliq oniminin 50% tin beredi. Olardan en kop 
suwganlatugm jerler Aziyada jaylasqan. Olardin 80% ti Indiyaga, 
Qitayga ham Pakistanga tiyisli. Jerlerdi suwganw usili songi 
jillan dunyamn igalli rayonlanna ken tarqaladi. Ol en aldi menen 
Amerikada ham Batis Evropamn ayinm ellerinde paydalanildi. 
Sebebi jerlerdi suwgarip egiw kop mugdarda onim aliwga ham 
xojahqtin ekonomikasm koteriwge alip keledi. 
Sonliqtan 
qurgaqshiliq rayonlarda jerlerdi suwlandmw ham suwganw eh 
ahmiyetli melioraciyaliq ilajlardin biri bolip tabiladi.
Asirese Orta Aziyanm egislik jerlerinen suwgarmastan joqan 
ziiraat aliw qiyin. Usigan baylanisli Orta Aziya respublikalarmda 
suwganw sistemasin rawajlandinwga mudami diqqat awdarilip 
kiyatir. Natiyjede lilken Fergana kanali, Amiw-Buxara, Qaraqum 
kanallari qazildi. Olar awil xojaligmda xizmet etip tur. Sonday-aq 
songi jillan Ozbekstanda 20 dan aslam iri-iri suw saqlagishlan 
bolip ol 7 mlrd kub m suwdi ozine saqlay aladi. Bul bimeshe min 
gektar suwsiz jatqan dalalardin egislikke aylamwma alip keledi.
Songi jillan Qaraqalpaqstan Respublikasmda suwganw 
sistemasi tez pat penen rawajlandi. Qisqa waqit ishinde 
Qizketken, 
Kegeyli, Quwamshjarma, Paxta ama, Rawshan, 
Kindikozek, Risoviy ham t.b. qazildi. Olar burm suwsiz jatqan 
Shomanay, Ellikqala, Qaraozek, Taxtakopir rayonlarmin jerlerin
396

---

Sirilanya; 16703;
Surxandany»: 19594; 
4% 
Tashkent: 143J4:
Fergana; 3H525;
Samarkand; 20593; 
5%
Xorezm; 27143, 
7%
Namangan. 16804;
QaraqaJpaqslan.
134871;
32%
Вшсагэ; 19927; 
5%
Andijan; 10572;
m
bagi-bostanga aynaldirdi. Hazir bul rayonlar respublikanm paxta, 
sail ham basqa da awil xojaliq onimlerin jetistiriwshi bazaliq 
rayonlarinan esaplanadi. Bugingi kunde Ellikqala rayonmda 
Bostan kanali qazilip atir.
56-siiwret. Ozbekistan Respublikasinm oblastlarmda jerlerdin 
meliorativ jagdayi (2010 j.)
Awil xojaligma jaramli jerlerdi ozlestiriw ilimiy tiykarda alip 
bariliwi kerek. Bolmasa ol durisli natiyje bermeydi, hatteki 
qolaysiz aqibetlerge alip keliwi mumkin.
Jer asti suwlari sayiz jaylasqan aymaqlarda egislik jerlerdi 
normadan ziyat suwgariwga bolmaydi. Bul jer asti suwlarimn 
qaddin koterip jiberedi. Olar kiinnin issiligi menen puwlamp, 
topiraqtin betine duz jiynaydi, jerdin shorlamwina alip keledi. 
Usmday jerler bizin respublikamizda kobirek ushirasadi. Hazir 
Qaraqalpaqstannin 80% ke shamalas egislik jeri ortasha ham 
kushli shorlangan. Sonday-aq, 1970-jillarda Xorezm oblastmda 
kebir ashqan ham ortasha shorlangan jerlerdin kolemi 36%, al 
kushli shorlangan jerler tek 2%, bolgan bolsa, hazirgi waqitta 
ortasha shorlangan jerler 68% ke osti, al kushli shorlangan 
jerlerdin maydam iish esege kobeydi. Qaraqalpaqstanda dushshi 
topiraqli egislik jer joqtin qasmda Usigan baylanisli dekarativ 
agashlar, miywa agashlari, parkier ham baglar, jiizimler aste-
397

---

aqinn quwrap atir. Bul tabiyiy apatshiliq kem-kennen qonsilas 
Buxara, Nawayi, Xorezm ham Tashawiz oblastlarina da tasirin 
tiygizbekte.
Orayliq Aziya respublikalarinda jer asti suwlarinm suw 
qaddin paseytiw, jerlerdin shorlamwdan qorgaw, topiraqtin 
qunarligin saqlaw, egislik jerlerdin meliorativlik awhalin jaqsilaw 
ham awil xojaliq eginlerinen alinatugin onimlerdi kobeytiw 
boymsha izeykeshler lilken ahmiyetke iye. Usigan baylanisli 
respublikalar araliq izeykeshler qazildi. Maselen, «Drujba» 
izeykesh Tashawiz oblastinan baslanip, Xorezm oblasti ustinen 
Qaraqalpaqstannin Tashawiz oblasti menen shegarasi arqali 
Sariqamis k61ine quyadi. 01 usi oblastlardin ham bizin 
respublikamizdin kop mugdardagi jer asti suwlarm ozine jiynaydi. 
Al Xojeli, Sbomanay, Qanlikol ham Qonirat rayonlarmin izey 
suwlari Glavmy Levoberejmy kollektor (GLK) arqali Sudoche 
koline agadi. Arqa rayonlardin jer asti duzli suwlari KS-1, KS-2, 
KS-3, KS-4 ham KS-5 izeykeshlerinin jardeminde Aral tenizine 
agip atir. Bizin respublikamizda bulardan tisqan rayonlar araliq 
ham xojahqlar araliq izeykeshler bar. Izeykeshler tarmagi asirese 
saligershilik rayonlarmda ham xojaliqlarmda adewir jaqsi 
rawajlangan. Sonday-aq har bir awil xojaligi karxanasmm 
aymagmda da izeykeshler qazilgan. Degen menen 80% ke 
shamalas egislik jeri shorlangan Qaraqalpaqstanda olardm tarmagi 
az. Sonin ushm izeykesh qaziwdi keleshekte de dawam ettiriw 
kerek.
Suwganlip egiletugin jerlerdin topiragin qorgaw ushin 
suwdin suwganw normasin qatan saqlaw talap etiledi. Usinm 
menen birge suw jollannin ultanin ham jagalann suw sinbeytugin 
etip betonlaw yamasa amawli plenkalar menen qaplaw, ya 
bolmasa jawmlatiwshi ham tamshilatiwshi agregatlar jardeminde 
eginlerdi 
suwganw 
kop 
mugdardagi 
suwdi 
unemlewge 
mumkinshilik beredi. Bul meliorativlik ilajlar topiraqtin ekinshi 
martebe shorlaniwina tiyim saladi. Jerlerdi aqilga ugras 
paydalaniwda, om saqlaw ham qorgawda mainleketlik jer 
kadastnmn ham ornh moniteringnin roli ulli. Sebebi olarda 
uliwma jer qon, omn sapasi tabiyiy jagdayi, xaliq xojaligi ushm 
ahmiyeti ham ekonomikaliq qum haqqinda magliwmatlar beriledi.
398

---

Ozbekistan Respublikasi jer fondi 44,9 mln ga di iyeleydi. 
Jer fondi tomendegi tiplerge ajiratiladi:
1. Awil xojaligma molsherlengen jerler;
2. Kop jilliq agashli maydanlar;
3. Jaylawlar jerleri;
4. Egislik , taslandi jerler - 0.18;
5. Togayzarlar;
6. Baw-baqsha, juzimgershilik birlespeler jerleri;
7. Puqaralar jasawshi jerleri;
8. Meliorativ maqsetlerdegi jerler;
9. Basqa jerler.
Awil 
xojaligmda paydalanilatugm jer fondi ush tipke 
bolinedi: suwgarilatugm jerler, lalmikar jerler, tabiyiy jaylawlar.
Tabiyiy jaylawlar 46,7%, suwgarilatugm jerler 9,15%, 
togaylar 7%, basqa paydalanalmaytugin jerler 33,8 % ti quraydi. 
Suwgarilatugm jerler 4,3 mln ga di quraydi ham awil xojaliq 
onimlerinin 93% ten artigm beredi (57-suwret).