Mamleketlik universiteti jumanov m. A

Sholge aylamw 
degende tabiyiy processler ham insan tasiri 
natiyjesinde jerlerdin biologiyaliq onimdarhgmin paseyiwi 
yamasa jogaliwi 
tusiniledi. 
Sholge 
aylamw 
natiyjesinde 
ekologiyahq sistemamn oz-ozin tiklew qabiletinin uliwma 
jogaliwina alip keliwi mumkin. Hareketshen qumlardin jolin 
tosiw, jasil qalqanlar payda etiw topiraqlardi saqlap qaladi. 
Topiraq qatlammin turli jollar menen nabit qilmiwi mashqalasida 
bar.
Qala ham jol qunliw natiyjesinde onimdar topiraqlar nabit 
qilmadi. Nizam boymsha bunday sharayatlarda 
topiraqlar
383

---

koshirip alinadi ham kerekli jerlerge jatqiziladi. Jer asti 
bayliqlarm qazip aliwda da koplegen topiraqlar nabit boladi. 
Bunday processlerdin aldm aliwdm amawli ilajlan bar, mzamli 
juwapkershilikke iye.
14.2. Jer sharimn topiraq qatlami ham topiraqtan
paydalamwdin hazirgi jagdayi
Topiraq bul adamzattin tirishiligi ham barliq denelerdin 
jasawi ushm kerekli bolgan jer betinin jumsaq (orpan) qabati. 01 
atmosfera, litosfera ham biosferamn tigiz qatnasmda fizikaliq, 
ximiyaliq ham biologiyaliq processlerdin uzaq jillar dawammda 
tasirinen payda bolgan.
Topiraqtm payda boliwmda ham 
omn 
zuraatliginin 
qaliplesiwinde kishi denelerdin xizmeti ogada ulli. Sonliqtan 
osimliklerdi kerekli mugdardagi aziqhq-elementleri suw ham 
hawa menen tamiyinlew uqipliligina topiraqtm ziiraatliligi dep 
aytiladi.
Topiraq tiykarinan eki funkciyani atqaradi. a) jerdegi 
tirishilikti saqlawga sebepshi boliw. b) organikaliq zatlardi payda 
etiw, sonm ishinde awil xojaliq eginlerinen mol onim aliw ushm 
ondagi oli organikaliq zatlardin qaldiqlarm mineral zatlarma 
aynaldiriw. Bulardan basqa topiraq hazirgi waqitta elementtin 
rawajlaniw dawirinde biologiyaliq filtrlewshi xizmetin atqaradi. 
01 sanaat ham kommunal xojaliq qaldiqlarm ozine sinirip, olardi 
ziyansizlandiradi. Sonday-aq topiraq ilim ham texnikamn 
rawajlangan dawirinde adamlardin biogeoximiyaliq aylamsti 
tezletiwge qatnasadi. Sebebi topiraqta usmday funkciyalardi 
tezletiw qasiyeti bar. Sonliqtan dunya jiizindegi xahqtih aziq- 
awqatqa kiyim-kenshekke bolgan talabin qanaatlandmw ushm jer 
sharmdagi topiraqli maydanlardan duns paydalaniwimiz ham onm 
ziiraatliligin koteriwimiz zanir.
Tin ham partaw jerlerdi ozlestiriw esabman koplegen 
maydanlar egislik jerge aynaladi. Hazir rayonlarda uliwma 
maydanmn 45-80% tin tutatugm egislik jerler bar. Sebebi
384

---

respublikamizda awil xojaligm rawajlandinw, oni egislik jerler 
menen tamiyinlew, tin ham partaw jerlerdi ozlestiriw, olardin 
melorativlik awhalm jaqsilaw, solay etip awil xojaliq eginlerinin 
ziiraatliligin arttinw hukimetimizdin ekonomikahq siyasatimn 
tiykan bohp tabiladi. Hazirgi waqitta adamlar jerge daqil egip, 
jerden mol zuraat aliwga hareket etkeni menen, olar agrotexnikani 
duns paydalanbaganliqtan topiraqtm quramin, onm sapasin buzip 
atir. Bul har bir jan basma surilgcn jerdin koleminin azayiwina 
alip kelmiekte. Yagniy Qazaqstanda har bir adamga 2 ga tuwra 
kelse, Armeniyada 0,18, Gruziyada 0,16 gektarga ten. Al dunya 
juzi boymsha har bir adamga orta csap penen 0,38 ga siirilgen jer 
tuwra keledi. Bul korsetkish Yaponiyada 0,05 ga, al Kanadada 
2,05 gektardi quraydi.