Mamleketlik universiteti jumanov m. A

14.8. Jer asti qazilmalartnan unemli paydalaniw
mashqalalan
401

---

zatlardi ashiq ham jabiq (shaxta) usullarmda qazip shigariladi. 
Ozbekistanda ashiq kanlerdin terenligi 50-350 m, jabiq 
shaxtalarda 100-700 m atirapmda ham tercriligi asip barmaqta.
Ashiq usulda almganda qazilmadan toligiraq paydalamw 
miimkin. Qazilmalardi jogaltiw 15-25% di payda etedi. Biraq 
atirap ortahqqa jaman tasiri jiida asip ketedi. Qazilmalardi jabiq 
(shaxta) usilmda qazip shigarilganda atirap ortahqqa tasir kem 
boladi, biraq jogaltiw 40-60% ti payda etedi. Jer asti 
qazilmalarman lsirapgershilik penen paydalamw mineral resurslar 
jetispewshiligine sebep boladi. Diinya okeani hazirde tabiyiy 
resurslardm ulken 
deregi 
esaplanadi. 
Okeanlar 
suwmda 
Mendeleev periodliq kestesindegi barshe elementler bar. Okeanlar 
tubinde 
temir-marganec 
konkreciyalarmin 
lilken 
zapaslari 
aniqlangan.
Songi jillarda okeanmn 200 m ge shekem terenliktegi shelf 
boliminde neft gaz kanleri bargan sayin kobirek iske tiispekte. Bul 
oz nawbetinde okean suwlari pataslaniwimn keskin kiisheyiwine 
alip keledi. 
•
Hazirge shekem aniqlangan qazilma bayliq zapaslari 
lsirapgershilik penen paydalanilganda tez tawsihp qaliwi miimkin. 
Aymm esaplawlarga qaraganda neft ham gaz qorlari XXI asirdin 
ortalarma deyin gana jetiwi miimkin. Bunday sharayatlarda jamlgi 
qazilmalarman aqilana paydalamw ham jana energetik dereklerdi 
(quyash energiyasi, samal energiyasi, jerdin ishki energiyasi ham 
basqalar) iske qosiw zanir ahmiyetke iye.
Taw kan sanaatmda mineral qazilma bayliqlar alinip 
atirganda qorshagan ortahqqa jaman tasir korsetiledi ham onm 
aqibetleri «shmjir reakciyasi» 
korinisinde 
payda boladi. 
Shigmdilar jiymdilarman gektanna 200 t dan artiq shan ushmladi. 
On minlap gektar onimdar jerler sholistanga 
aylanadi. Suw, 
hawa, topiraq pataslanadi, osimlik ham haywanlar ziyan koredi.
Taslandi jerlerdi 
tiklew rekultivaciya 
dep juritiledi. 
Rekultivaciya eki basqishta amelge asinladi: 1-kan texnikaliq 
rekultivaciya, 2-biologiyaliq rekultivaciya. Birinshi basqishta jer 
beti 
tegislenedi, 
jagdayi 
jaqsilanadi 
ham 
biologiyaliq 
rekultivaciyadan son topiraq qatlami ham osimligi tiklenedi.
402

---

Bunday uchastkalardan dem aliw ham basqa maqsetlerde 
paydalaniw miimkin.
Jer astinan turli ziyanli shigindilardi jaylastinwda ham basqa 
turli maqsetlerde da paydalamladi. Taw kan sanaati shigindi 
ormlarman minlap tonna zaharli birikpeler saqlanadi ham 
qorshagan ortaliqqa turaqli qdwip salip turadi. Geologiyahq 
ortaliqqa insan tasirin normallastirwu ham ondagi jaman 
ozgerislerdin aldm aliw ahmiyetke iye.