XV
BAP. BIOLOGIYALIQ RESURSLARDI QORGAW
MASHQALALARI
Tayanish sozler: Osimlik, haywanlar, biologiyaliq resurslar,
biologyaliq kop turlilik, M illiy strategiya ham H areket rejesi,
togay resurslari, «Q izil kitap» Qorgalatugin tabiyiy aymaqlar,
qoriqxanalar, buyirtpaxanalar, biosferaliq rezervatlar.
15.1. Osimlik ham haywanlardin biosferadagi roll ham
ahmiyeti
Osimlik ham haywanlar _ rdin tirishilik qabigi - biosferamn
tiykargi komponentleri bolip, olar tawsilatugin,
biraq qayta
tiklenetugin tabiyiy resurslarga kiredi. Sonin menen birge olar
biologiyaliq
kop-turliliktin
tiykan
esaplanip,
biosferadagi
turaqliliqti tamiyinleydi (58-siiwret).
58-suwret. Turler kop-turliligi
406
Osimlik ham haywanlar planetamizdm genofondi esaplanadi
ham har-bir tiir tabiyatta oz omina iye. Biosferada zat ham
energiya aylamsi tek usi tiri organizmler qatnasinda amelge asadi.
Insanlardin omirin osimlik ham haywanlarsiz koz aldimizga
keltirip bolmaydi. Olar aziq-awqat, kiyim-kenshek, dari-darman,
turaq-jay bolip xizmet etedi. Biokoptiirlilik - jamiyettin
ekonomikahq, ekologiyahq ham madeniy - estetikaliq talalarin
qandmwdin tiykargi ham aktual resursi esaplanadi.
Osimlikler
- tirishilik tiykan esaplanip, olar tawsilatugin
tabiyiy resurslarga jatadi ham olardi qayta tiklewge boladi.
Hazirgi diinya jiizinde 500 minnan aslam osimliklerdin turi bar.
Tabiyattagi zatlardm aynalismda osimliklerdin roli ulli. 01
osimliklerdin denesinde jiiretugm fotosintez processi arqali
amelge asmladi. Osimlikler denesindegi jasil pigment - xlorofill
daneshesi arqali kun energiyasm
ozine qabillaydi ham onin
jardeminde sirttan qabillagan komir qishqil gazin ham suwdi
biriktirip, jilma 200 mlrd. tonnaga jaqm energiyaga bay
organikaliq birikpelerdi smtezleydi.
Bunnan tisqan osimlikler, yagniy jasil osimlikler sebepli
fotosintez
processi bolmasa, hawadagi uglerod (C02) okisi nm
mugdan kobeyip adamlar ham haywanlar nabit bolgan bolar edi.
Biraq atmosferadagi suw betinen ham topiraqtan kelip atirgan sol
C 0 2 gazi osimlikler tarepinen jutihp, fotosintez natiyjesinde jasil
osimlikler jilma 5 TO11 tonna kislorodti shigaradi.
Solay etip, fotosintez arqali jer sharindagi suw 5,8 mln jiida,
atmosferadagi kislorod 5800 jiida, karbonat angidrid 7 jiida bir
marte tazalanip turadi.
Fotosintez jasil osimlikler osetugm jer shanmn barliq
aymagmda otedi. Misali qurgaqliqta osetugm jasil osimlikler
jilma shama menen 20-30 mlrd tonna, aymm ilimpazlardm
esaplawlarma qaraganda, hatteki 100
mlrd tonna komir qishqil
gazin ozine siniredi. Usinday k61emdegi komir qishqil gazin
okean fitoplanktonlan da ozlestiredi. Solay etip, jer betindegi
barliq jasil osimlikler fotosintez processi natiyjesinde har jili 177
mlrd t. organikaliq zatti payda etedi. Onin 122 mlrd tonnasin
qurgaqhqtagi osimlikler (70 mlrd t.togaylar), 55 mlrd t. suw
osimlikleri payda etedi. Jasil osimlikler tiykarmda jer asti qazilma
407
bayliqlannan neft, tas komir, janiwshi gaz, janiwshi slanec, torf
ham t.b. payda bolgan.
Tabiyattagi zat aynalasinda jasil osimlikler ulken rol atqaradi.
Organikaliq zat payda etiwde olardan topiraqtan tarnm arqali
algan mineral zatlari da bugan qatnasadi.
Bul zatlar qaytadan
haywan ham osimlik qaldiqlan yamasa mineral toginler turinde
topiraqqa aralasadi.
Olar hawadagi shandi tazalap, om kislorod penen bayitadi.
Olar topiraqti eroziyadan saqlaydi, jiljimah qumlardi bekitiwge
paydalamladi. Jasil osimlikler adamlardin estetikaliq jaqtan
rahatlemwine xizmet etedi.
Juwmaqlastmp
aytqanda,
jasil
osimliklerdin
azayiwi
biosferanni tirishiliginih buziliwma alip keledi. Sonliqtan
ekologiyahq sistemanm bir putinligin, biosferamn normal
tirishiligin saqlaw ushm diinya jiizindegi barliq osimliklerdi
qorgaw zanir.
Haywanatlar
dunyasi
-
tabiyiy
ortaliqtm
birden-bir
komponenti. Olar tabiyattagi tirishiliktin
rawajlamwina ozlerinin
salmaqli ulesin qosadi. Ayinm haywanlar adamlar ushm awqatliq
zat bolsa, ekinshisi olardi mamiq teriler menen tamiyinleydi, al
lishinshisi dari-darmaq ondiriw ushm shiyki zat waziypasm
atqaradi. Topiraqti payda etiwde, omn quramm jaqsilawda ham
onimdarhgm asinwda haywanlardin xizmeti ulli. Bul haywanlar
topiraqti jumsartadi, onih qatlamlarma hawanin ham igalliqtin
kiriwme jagday tuwgizadi, osimlik qaldiqlarm maydalap,
olardi
topiraqqa
aralastinp,
topiraqtm
onimdarhgm
arttiradi.
Osimliklerdin
shanlaniwinda,
tuqim
ham
miywelerdin
tarqaliwmda da haywanlardin qatnasi bar. Ayinm jirtqish quslar
bolsa ziyankeslerdi qinp, osimlikler onimdarhgm asiraydi yamasa
ayinm nasekomalar osimliklerdi ziyankeslerden qorgaydi. Usmin
menen birge kopshilik haywanlar osimliklerdi jep, olardm
qatlammin jaqsilaniwma, al geypara waqitlarda osimliklerdin
ziyanlamwma
da
sebepshi
boladi.
Bunnan
tisqan
olar
osimliklerge awinwlar taratip, ken aymaqtagi osimlik diinyasin
nabit etedi.
Ayinm haywan tiirleri biz ushm belok, may, siit,
basqalari
transport sipatmda, liylerdi qorgawda, ziyankesler menen
408
giiresiwde biyminnet xizmet etedi. Haywanlar biologiyaliq
resurslardm ajiralmas bolegi ham olar tabiyatta zat ham energiya
almasiwinda ahmiyetli rol oynaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
