O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

Simpatik va parasim patik nervlarning a ’zolarga ta ’siri
A’zo
Parasimpatik nerv
ta’siri
Simpatik nervlar
ta’siri
Yurak
Sekinroq urib, qisqarish 
kuchi kamayadi
Tezroq urib, qisqarish 
kuchi oshadi
Teri va ichki a’zolarning 
tomirlari
Torayadi
Til va soiak bezlarining 
tomirlari
Kengayadi
Torayadi
Jinsiy a’zolarning 
tomirlari
Kengayadi
Torayadi
Ko‘z
Qorachig‘i torayadi 
(rangdor pardaning 
halqasimon muskullari 
qisqaradi)
Qorachig‘i kengayadi 
(rangdor pardaning radial 
muskullari qisqaradi)
Bronxlar
Torayadi
Kengayadi
So‘lakbezlari
Soiak chiqaradi
Soiak chiqaradi
Me’da bezlari
Shira chiqaradi
Shira chiqishi susayadi
Me’da osti bezi
Shira chiqaradi
Langergans orolchalari
Insulin chiqaradi
Buyrak usti bezlarining 
mag‘iz qavati
Adrenalin chiqaradi
Teri silliq muskullari
Qisqaradi
Me’da-ichak silliq 
muskullari
Qisqarishlari kuchayib, 
tonusi oshadi
Qisqarishlari susayib, 
tonusi kamayadi
Homilasiz bachadonning 
silliq muskullari
Bo‘shashadi
Homilali bachadonning 
silliq muskullari
Qisqaradi
Qovuq silliq muskullari
Qisqaradi
Bo‘shashadi
Qovuq sfinkteri silliq 
muskullari
Bo'shashadi
Qisqaradi
Simpatik va parasimpatik tizimlar ta’sirida organizmda ro‘y beruvchi 
funksional o‘zgarishlaryig‘indisini analiz qilish shuni ko‘rsatdiki, simpatik 
nerv tizimi organizm kuchlariga zo‘r berishini talab qiladigan sharoitda uning 
intensiv ishlashiga imkon bersa, parasimpatik nerv tizimi, aksincha, o‘sha 
zo‘r berib ishlash paytida organizm y o ‘qotgan resuslarning tiklanishiga
178

---

yordam beradi. Darhaqiqat, simpatik nerv tizimi qo‘zg‘alganda yurak tezroq 
urib, qisqarish kuchi oshadi, qonning arterial bosimi ko‘tariladi, jigardagi 
glikogen parchalanib, qonda glyukoza ko‘payadi, skelet muskullarining ish 
qobiliyati ortadi; parasimpatik nerv tizimi qo‘zg‘alganda esa, aksincha, yurak 
sekinroq urib, qisqarish kuchi kamayadi, qon bosimi pasayadi, insulin ko‘proq 
ishlanib chiqib, glikogenning to ‘planishiga va qondagi glyukozaning 
kamayishiga imkon beradi, m e’dadan va m e’da osti bezidan shira chiqishi 
kuchayib, ovqat hazmi osonlashadi. Organizmning shoshilinch ish ko‘rishini 
talab qiladigan har xil sharoitda simpatik nerv tizimi tonusining oshib ketishi, 
uyqu vaqtida, aksincha parasimpatik nerv tizimi tonusi oshib ketishining 
ahamiyati shundan tushinarli.
M etasimpatik nerv bo'limi.
Bu b o ‘limga avtom atik harakatlanish 
xossasiga ega b o ig a n barcha ichki a’zolar: yurak, bronxlar, siydik pufagi, 
hazm y o ii, bachadon, o ‘t pufagi va o ‘t y o ‘llari intramural (a’zo ichidagi) 
tizimlar kiradi.
Metasimpatik nerv b o iim id a ham reflektor yoyining barcha qismlari: 
afferent, oraliq va efferent a’zo ichidagi tugunda joylashgan (masalan,, 
auerbax va meysner). Bu b o iim o ‘zining ko‘proq avtonom ekanligi, y a’ni 
MNSdan mustaqilligi bilan farqlanadi. Chunki bu b o iim somatik reflektor 
y o y n in g e ffe re n t to la la ri b ila n b e v o s ita in n e rv a tsiy a la n m a y d i. 
Metasimpatik nerv boiim i oraliq va efferent tolalari simpatik va parasimpatik 
tolalari bilan aloqada b o ia d i, ayrim vaqtda efferent neyron parasimpatik 
nerv tizimi postganglionar y o ii bilan umumiy b o iish i ham mumkin.
A’zo ichidagi nerv tizim ida o ‘zining xususiy sensor va mediator 
bo‘g ‘imlari bor. Preganglionar tolalar 
atsetilxolin
va 
noradrenalin
ajratsa, 
postganglionar tolalar 
A T F
va 
adenozin, atsetilxolin, noradrenalin,
serotonin, dofamin, adrenalin, gistamin
va boshqalami ajratadilar.
Silliq muskul, so‘rish va shira ajratish vazifalarini bajaruvchi epiteliylar, 
mahalliy qon aylanish, mahalliy endokrin va immun mexanizmlarini 
boshqarishda bu b o iim n in g ahamiyati katta. Agar ganglioblokatorlar 
yordamida innervatsiyauzib qo‘yilsa, ichki a’zoning koordinatsiyalangan 
ritm ik harakat faoliyati buziladi. M etasimpatik nerv b o iim in in g asosiy 
vazifasi ichki muhitning doimiyligini saqlash va fiziologik funksiyalaming 
turg‘unligini ta ’minlashdan iborat.
Vegetativ nervlar t a ’sirlanish effektining innervatsiyalanadigan
a ’zo holatiga bog ‘liq ekanligi.
Avtonom nerv tizim ining ishtirokida 
yuzaga keladigan reaksiyalar nerv markazlarining tonusiga, shuningdek, 
p e rife rik a ’z o la rn in g h o la tig a , q o ‘z g ‘a lu v c h a n lig ig a v a m odda 
almashinuviga qarab ancha o ‘zgarishi mumkin. Nervlarga ta ’sir etish
179

---

intensivligi va ta ’sir etish effektining xarakteri shu paytdagi va ilgari 
q o ‘llanilgan ta ’sirlarning kuchiga va qancha davom etishiga qarab 
b u tu n lay b o sh q ach a b o ‘lishi m um kin. S im patik va p arasim p atik
nervlaming ta ’sir ko‘rsatish xarakteri hamda ular o ‘rtasidagi antagonizm, 
shu tariqa, mutlaqo doimiy va o ‘zgarmas bir narsa emas.
n .sym p ath icus-
Efferent 
a d re n e rg ik . 
neyron 
R en sho u torrrspziovcbi- 
hujayrasi
n.n.Vagi
sg a n giion a rtola
M iokardni cho 'zu vch i 
reseptor
Efferent
-xolinergik
neyron
A fferent
neyron
M iokard
hujayra