reflekslardan farqi shuki, aksonreflekslardan q o ‘z g ‘alish reseptor
n e y ro n d a n e ff e k to r n e y r o n g a o ‘tm a y d i. P re g a n g lio n a r y o k i
postganglionar neyronlarning aksonlari tarmoqlanganda bir tarm og‘i bir
a ’zoga yoki a ’zoning bir qism iga innervatsiya berib, ikkinchi tarm og‘i
boshqa a ’zoni yoki shu a ’zoning boshqa
qism ini innervatsiyalasa,
aksonreflekslar kelib chiqishi mumkin. Aksonning shunday tarmoqlanishi
tufayli bir tarm oqning ta ’sirlanishi natijasida q o ‘z g ‘alish ikkinchi
tarm oqqa ham yoyilishi, shunga k o ‘ra ta ’sir joyidan uzoqdagi a ’zo
reaksiya k o ‘rsatishi mumkin.
Akson - refleksning klassik m isolini o ‘tgan asrning 70-yillarida
N .M .Sokovnin qov innervatsiyasini o ‘rganib tasvirlagan edi. Ichak
tutqichning pastki tugunidan qovuqqa boruvchi
bir qorin nervining
m arkaziy uchiga ta ’sir etilsa, qovuq refleks y o i i bilan qisqarishini
Sokovnin kuzatgan. Q o‘zg ‘alish ikkinchi qorin nervi orqali qovuqqa
o ‘tishi oqibatida reaksiya kelib chiqadi. Bir tomondagi qorin nervining
markaziy uchiga ta ’sir etilsa, ichaktutqichning pastki tugunining markaziy
nerv tizimiga b o g io v c h i preganglionar tolalar qirqib qo‘yilgan taqdirda
ham qovuq qisqaraveradi. Bu holda markaziy nerv tizimi orqali boiadigan
odatdagi refleks yuzaga chiqm aydi, balki
qirqilgan qorin nervidan
ichaktutqichning pastki tuguni orqali ikkinchi (qirqilmagan) qorin nerviga
va undan keyin qovuqqa nerv impulslari o ‘tadi.
Preganglionar tolaning tarmoqlanishi tufayli qo‘zg‘alishning bir qorin
nervidan ikkinchi qorin nerviga o ‘tishini Lengli va boshqalarning
tadqiqotlari tushuntirib berdi. Qorin nervi shoxchalarining ko‘pchilik qismi
ichaktutqichning pastki tugunidagi ganglioz hujayralarda tugaydi; shu
tarmoqlardan bir qismi esa tugunda uzilmay,
qorin nervining tarkibida
kelib, ichaktutqichdan periferiyada qovuq asosida yotgan ganglioz
hujayralarda tugaydi. Qirqilgan qorin nervining m arkaziy uchiga ta ’sir
etilganda shu nerv tarkibida keluvchi preganglionar tolalar qo‘zg‘aladi.
Qo‘zg ‘alish o ‘sha tolalarning tarmoqlangan joyigacha boradi, so‘ngra
ichaktutqichning pastki tugunidagi ganglioz hujayralarga kiradi va bu
tugundan ikkinchi qorin nervining tolalari orqali qovuqqa tarqaladi.
P re g a n g lio n a r to la la rn in g a h a m iy a ti sh u
b ila n isb o t e tila d ik i,
preganglionar tolalar qirqib q o ‘yilganda ayniydi, shu qirqishdan 8-10
kun qirqilgan qorin nervining markaziy uchiga ta ’sir etilsa, ikkinchi qorin
nervi butun turishiga qaramay, ta ’sir qovuqqa yetib bormaydi. Xuddi
shuningdek,, preganglionar neyron snapslarida q o ‘zg‘alish o ‘tishini
to ‘xtatib qo‘yadigan nikotin nerv tuguniga burilgandan keyin ham, qorin
nervining markaziy uchiga ta ’sir etish natija bermaydi.
173
Vegetativ markazlar tonusi.
Avtonom nerv tizimining ko‘pgina markazlari
muttasil tonus holatida b o ia d i, ulardan innervatsiyalanidigan a ’zolar
qo‘zg‘atuvchi yoki tormozlovchi impulslarni shungako‘rauzluksiz olib turadi.
Ilgari ko‘zdan kechirilgan ikki misol bilan tushuntiraylik. Itning ikkala
sayyor
nervi bo‘ynidan qirqib qo‘yilsa, yurak qisqarishlari tezlashadi, chunki sayyor
nervlam ing tonus holatidagi yadrolari yurakka doimo k o ‘rsatadigan
tormozlovchi ta’sirini shu nervlar qirqib qo‘yilgandan keyin ko‘rsatmaydi.
Quyonning bir tomondagi simpatik nervi bo‘ynidan qirqib qo‘yilsa, shu nerv
qirqilgan tomondagi quloq tomirlari kengayadi, chunki tomirlar vazokonstriktor
tonusdan mahrum boiadi. Qirqilgan nervning periferik uchiga sekundiga 1-2
stimul bilan ritmik ta’sir etilsa, yurak qisqarishlarining sayyor nervlar qirqib
qo‘yilguncha mavjud bo ig an ritmi yoki quloq totnirlarining simpatik nerv
butun vaqtidagi torayish darajasi tiklanadi.
Vegetativ markazlarga ichki a’zolam ing reseptorlaridan va qisman
eksteroreseptorlardan afferent nerv impulslari kelib turishi, shuningdek,
qon va likvordagi kimyoviy m oddalarning ta ’sir etishi tufayli vegetativ
m arkazlar tonusi saqlanadi. M asalan,, sayyor
nerv yadrosining nerv
hujayralaridan yurakka im pulslar kelib turadi, birinchidan shu nerv
hujayralariga arteriyalar devorining baroreseptorlaridan keluvchi nerv
impulslari,
ikkinchidan, gum oral om illar (adrenalin, kalsiy) m azkur
hujayralar tonusini saqlab turadi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
