A vtonom nerv tizim ining um um iy tuzilishi va asosiy fiz io lo g ik
xossalari.
Avtonom nerv tizimining markazlari miya о ‘ zanida va orqa miyada
joylashgan. 1.0 ‘rta m iyada
parasim patik nerv tizimining mezensefal
bo ‘limi
bor; undan vegetativ tolalar ko‘zni harakatlantiruvchi nerv tarkibida
ketadi. 2.Uzunchoq miyada
parasimpatik nerv tizimining bulbar bo ‘limi
bor; undan efferent tolalar yuz, til-halqum nervlari va adashgan «sayyor»
nerv tarkibida chiqadi. 3 .0rqa miyaning ko‘krak
va bel segmentlarida
(birinchi ko‘krak segmentidan ikkinchi - to ‘rtinchi bel segmentigacha)
avtonom nerv tizimining simpatik (torako-lyumbal) bo ‘limi
bor; undan
vegetativ tolalar tegishli orqa miya segmentlarining oldingi ildiziari orqali
orqa miya neyronlarining o‘siqlari bilan birga chiqadi. 4 .0 rq a miyaning
dum g‘aza segmentlarida
parasim patik nerv tizimining sakral bo ‘limi
bor, tolalar undan chanoq nervi tarkibida chiqadi.
Shunday qilib, m arkaziy nerv tizimining to ‘rtta b o iim id a
avtonom
nerv tizim ining m arkazlari joylashgan. Mezensefal, bulbar va sakral
bo iim lard ag i yadrolar avtonom nerv tizimining parasim patik qismini,
torako-lyumbal boiim dagi yadrolar va avtonom nerv tizimining simpatik
qismini hosil qiladi.
A vtonom nerv tiz im in in g b arc h a b o iim la r i
o raliq m iy ad ag i
(gipotalamus va targ‘il tanadagi) oliy vegetativ markazlarga b o ‘ysunadi.
Bu markazlar organizmdagi ko‘pgina a’zo va tizimilaming funksiyalarini
uyg‘unlashtiradi. Ana shu m arkazlar o ‘z navbatida katta yarim sharlar
p o ‘stlog‘iga b o ‘ysunadi. K atta yarim sharlar p o ‘stlog‘i som atik va
vegetativ funksiyalam i xulq-atvom ing yagona aktlari qilib birlashtirib,
organizmning butun bir reaksiya k o ‘rsatishini ta ’minlaydi.
.Parasimpatik nerv tizimi tolalarining tarqalishi 43-rasmda ko‘rsatilgan.
Parasimpatik tolalar ko‘p a ’zolarga sayyor nerv tarkibida boradi. Bronxlar,
yurak, qizilo‘ngach, m e’da, ingichka ichak, m e’da osti bezi, buyrakusti
bezlari, buyraklar, taloq, y o ‘g ‘on ichakning bir qismi sayyor (adashgan)
nervdan innervatsiyalanadi.
Simpatik nerv tizimi tolalarining tarqalishi 43-rasm da k o ‘rsatilgan.
A vtonom nerv tizim i sim patik b o iim in in g
yuqori segm entlarida
bo‘yinning yuqori simpatik tuguni orqali bosh a ’zolariga tolalar boradi;
navbatdagi segm entlardan esa pastroq'dagi sim patik tugunlar orqali
ko'krak b o ‘shlig‘i a ’zolariga va q o ig a tolalar boradi; so‘ngra bir qancha
k o ‘krak
segm entlari keladi, buiardan quyoshsim on chigal v a ichak
tutqichining yuqori tuguni orqali qorin bo‘shlig‘i a ’zolariga tolalar boradi;
nihoyat bel segmentlaridan ichak tutqichning pastki tuguni orqali asosan
kichik chanoq a ’zolariga va oyoqqa tolalar boradi.
1 6 8
Vegetativ nervlarning ikki neyronli strukturasi.
Barcha simpatik va,
parasimpatik nerv yo‘ Harming periferik qismi ketma-ket yotgan ikki neyrondan
iborat. Birinchi neyronning hujayra tanasi markaziy nerv tizimida boiadi,
aksoni periferiyaga borib, biror nerv tugunida tugaydi. Ikkinchi neyronning
hujayra tanasi shu tugunda boiadi, unda birinchi neyronning aksoni sinaptik
oxirlami hosil qiladi. Ikkinchi neyronning aksoni periferiyaga borib, tegishli
a’zoni innervatsiyalaydi. Birinchi neyron tolalari preganglionar tolalar deb,
ikkinchi neyron tolalari esa postganglionar tolalar deb ataladi.
Avtonom nerv tizimining birinchi neyroni qaerda tugashi va ikkinchi
neyroni qaerda boshlanishi ikkita usul -
morfologik va farmakologik
usul bilan aniqlanadi.
M orfologik usul shunga asoslanganki, aksonlam ing o ‘z h u ja y ra .
tanalaridan ajratilgan periferik qismlari va oxirlari 6-14 kundan keyin
ayniydi (degeneratsiya). Preganglionar tola qirqib qo‘yilsa, degeneratsiya
faqat q irq ish jo y id a n p reg an g lio n ar neyron b ilan
p o stg an g lio n ar
neyronni bir-biriga tutashtiruvchi sinapslargacha tarqaladi xolos. Bordi-
yu, postganglionar tola qirqib q c ‘yilsa, nerv tolalari vegetativ nervlarning
muskul yoki bezdagi oxirgi tarmoqlarigacha ayniydi. Shunday qilib,, nerv
tolalarining aynishiga qarab, bu tolalarning tamom b o ig a n joyi aniq
tasavvur qilinadi va uzilganiigi aniqlanadi.
J.Lengli taklif etgan
Do'stlaringiz bilan baham: 
