O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

ganglioblokatorlar
(geksoniy v a boshqalar) t a ’sirida atsetilxolinga 
sezuvchanligidan mahrum b o ia d i.
Atsetilxolin va adrenalin yoki noradrenalin oxirgi apparatlardagina 
emas, parasim patik va simpatik nerv tolalarida ham topilgan. Masalan,, 
sayyor nerv tolalariga elektr toki bilan ta ’sir etilganda atsetilxolin topildi, 
simpatik nervlarda esa adrenalinsimon modda (noradrenalin b o is a kerak) 
borligi aniqlandi.
G.Deyl nerv tolalarining oxirlarida qanday m ediator hosil b o iish ig a
qarab, bu tolalarni 
xolinergik
va 
adrenergik
tolalarga ajratishni taklif 
e td i..B arc h a parasim patik nervlar, preganglionar sim patik tolalar, 
shuningdek, p o stg a n g lio n a r sim p atik to la la r (b u la r te r b ezlarini 
innervatsiyalab, m uskullarning tom irlarini kengaytiradi) 
xolinergik
tolalar
hisoblanadi. Ularning nerv oxirlarida atsetilxolin hosil b o ia d i. 
Yuksak haroratda ter chiqartiradigan va skelet muskullarining tomirlarini 
kengaytiradigan tolalardan boshqa postganglionar simpatik tolalam ing 
ham m asi 
adren erg ik to la la r
h iso b lan ad i. A drenergik to la la m in g
oxirlarida noradrenalin hosil b o ia d i.
N ervlardan m ahrum b o ig a n a ’zolarning tegishli m ediatorlarga 
sezuvchanligi vegetativ nervlar qirqilgach va aynib qolgach oshib ketadi. 
Simpatik nerv sistemasidan innervatsiyalangan har bir a’zo: yurak, m e’da, 
ichak, tom irlar, k o ‘zning rangdor pardasi va shu kabilar sim patik 
n e rv la rd a n m ah ru m q ilin sa (d e sim p a tiz a tsiy a ), a d re n a lin g a va 
n o ra d re n a lin g a o rtiq d a ra ja d a se z u v c h a n b o i i b q o la d i. X u d d i
176

---

shuningdek,, a’zo parasimpatik nervlardan mahrum qilinsa, atsetilxolinga 
o rtiq d a ra ja d a se z u v c h a n b o i a d i . N e rv d a n m a h ru m q ilin g a n
(d en erv atsiy alan g an ) to ‘q im alarning o rtiq d arajada sezuvchanlik 
sabablaridan biri shuki, to ‘qimalarda adrenalinni parchalaydigan ferment 
(aminooksidaza) yoki atsetilxolinni parchalaydigan ferment (xolinesteraza) 
kamayadi.
To ‘qima va a ’zolarning vegetativ innervasiyasi.
Vegetativ innervatsiyaning ahamiyati.
Avtonom nerv tizim ining 
vazifasi periferik a ’zolardagi, shuningdek, m arkaziy nerv sistemasidagi 
m odda alm ashinuvi, q o ‘zg ‘aluvchanlik avtom atiyani boshqarishdan 
iborat. Avtonom nerv tizim i to ‘qima a ’zolarning fiziologik holatini 
boshqarib va o ‘zgartirib, ularni butun bir organizmning shu paytdagi 
faoliyatiga moslashtiradi.
A’zolam ing ishlash sharoitiga qarab, ularga avtonom nerv tizimi 
tuzatuvchi yoki ishga tushiruvchi ta ’sir ko‘rsatadi. A’zo avtomatiyaii 
b o iib , uzluksiz ishlasa, simpatik va parasimpatik nervlar orqali keluvchi 
impulslar esa a’zo faoliyatini faqat kuchaytirsa yoki susaytirsa tuzatuvchi 
(коtreksiyaloveili)
ta ’sir k o ‘rsatdi, deb atashadi. A’zo uzluksiz ishlamasa 
va unga simpatik yoki parasimpatik nervlar orqali keluvchi impulslar 
a ’zoni q o ‘z g ‘atsa, bunda avtonom nerv tizim i 
ishga soluvchi
ta ’sir 
k o ‘rsatdi, deb atashadi.
Qo ‘sh a lo q v e g e ta tiv in n e rv a tsiy a .
A vtonom n erv tiz im id a n
innervatsiyalangan a ’zolam ing aksarisi shu tizimning ikki b o iim ig a -
simpatik va parasimpatik nerv tizimiga b o ‘ysunadi. A’zolarga vegetativ 
nervlar orqali keluvchi im pulslar ta ’sirida shu a ’zolar faoliyatining 
o ‘zgarishi haqidagi m aiu m o tlar quyidagi jadvalda keltirilgan.
Sim patik va parasim patik b o iim la r k o ‘pgina a ’zolarga qaram a- 
qarshi t a ’sir k o ‘rsatadi, y a ’ni funksional antagonistlar hisoblanadi. 
N erv tizim ining shu ikki b o iim i o ‘rtasidagi 
fu n k sio n a l antagonizm
yana shunda k o ‘riladiki, ulardan biri organizm holatini bir y o ‘nalishda 
o ‘zgartiruvchi ichki sekresiya bezini innervatsiyalay oladi, ikkinchisi 
esa o rganizm h o latin i q aram a-q arsh i y o ‘n alish d a o ‘zg artiru v ch i 
boshqa bezni innervatsiyalaydi. M asalan, sim patik nervlar buyrak 
usti bezining m a g iz qavatini innervatsiyalab, adrenalin chiqishini 
k u c h a y tira d i va shu ta riq a , qon d ag i qan d n i k o ‘p a y tira d i, y a ’ni 
giperglikem iyaga sabab b o ia d i, parasim patik nervlar (n. vagus) m e’da 
osti b e z in in g L a n g erg a n s o ro lc h a la rin i in n e rv a tsiy a la b , in su lin
chiqishini kuchaytiradi, buning oqibatida esa qondagi qand kam ayadi, 
y a ’ni gipoglikem iya ro ‘y beradi.
177

---