avtonom nerv tizimining oliy markazlari katta yarim sharlar po'stlogining
oldingi boiim larida, deb hisoblashadi.
V egetativ fun k siy alarn in g b o sh q arilish id a
k atta yarim sharlar
p o 'stlo g in in g ahamiyatini tushunmoq uchun elektrofiziologik tadqiqot
usullari hamda shartli reflekslar usulining ishlab chiqilishi va qoilanilishi
tufayli g ‘oyat qimmatli natijalar olindi.
Yuzaga chiqarilgan potensiallarni tadqiq qilish tajribaiari afferent
im pulslar ichki a ’zolarning reseptorlaridan katta sharlar p o ‘stlog‘iga
birinchi va ikkinchi som atosensor sohalar orqali kelishini к о ‘rsatdi
(V.N.Chernigovskiy, R.A.Durinyan). Odam miyasi kat-ta yarim sharlar
po‘stlog‘ining ayrim nuqtalariga Roland egatining orqasidan yoki Silviy
egatining yaqinidan ta ’sir etilsa, ichki a ’zo-lar bilan b o g ia n g a n b a ’zi
sezgilar kelib chiqadi, masalan,, ko‘ngil ayniydi va defekatsiyaga intilish
p ay d o b o i a d i . Yarim sh arla r p o ‘s tlo g ‘ining bo sh q a b ir qancha
nuqtalariga asosan peshona b o ia g i bilan tepa b o ia k k a ta ’sir etilsa,
vegetativ reaksiyalar ro ‘y beradi: yurak faoliyati, arterial bosim miqdori
va nafas ritmi o ‘zgaradi,
s o ia k oqadi, ichak harakatga keladi, kishi
qusadi.
K o‘p tadqiqotchilam ing fikricha,
limbik tizimi yoki
visseral miya
tizimining tarkibiga kiruvchi nerv tuzilmalari: gippokamp, belbog‘ pushta,
bodomsimom yadrolar ichki a ’zolar faoliyatining boshqarilishida muhim
aham iyat kasb etadi. l.RPavlov katta yarim sharlar p o ‘stlog‘ining ichki
a ’z o la r fu n k s iy a s in i b o s h q a ris h d a q a tn a sh a d ig a n n e y ro n la rig a
interoreseptiv analizatom ing
po'stloqdagi uchlari, deb qaraydi.
K atta yarim sharlar po‘stlo g ‘ining shu effektor t a ’sir k o ‘rsatish
y o i l a r i y a q in d a e le k tro fiz io lo g ik v a m o rfo lo g ik ta d q iq o tla rd a
aniqlandi.
H ayvonlar va odanm ing katta yarim sharlar p o ‘stlo g ‘ida miya
o‘zan ining retikulyar formatsiyasiga tushuvchi y o ila r
orqali b ogiangan
bir qancha sohalar borligi aniqlandi. Bu sohalar sensomotor p o ‘stloqda,
peshonaning o ‘z harakatlantiravchi maydonchasida, belbog1 pushtada,
chakkaning yuqori pushtasida va ensa atrofidagi sohada joylashgan.
Impulslar yarim sharlar p o ‘stlog‘ining shu sohalaridan pastga tushuvchi
(kortikofugal) y o ila r orqali retikulyar formatsiyaga kiradi,
undan esa
gipotalamusga va gipoflzga o ‘tadi.
V egetativ fu n k s iy a la rn in g b o sh m iy a p o ‘s tlo g ‘i to m o n id a n
boshqarilish mexanizmlarida peshona boiagidan va po‘stloqning belbog ‘
pushtasidan gipotalamusga boravchi to ‘g‘ri y o ila r ham muhim ahamiyat
kasb etadi.
193
Vegetativ funksiyalami katta yarim sharlar po'stlog'i nazorat qilishiga
imkon beradigan tolalardan bir qismi piramidal y o ila r orqali o ‘tadi. Bu
tolalar qirqib qo'yilganda gavda harorati pasayadi, miya p o 'stlo g in in g
ba’zi qismlari ta ’sirlanganda arterial bosim o'zgarishlari yo'qoladi yoki
kamayadi,
Avtonom nerv tizimidan innervatsiyalanadigan a ’zolar funksiyasining
boshqarilishida bosh miya katta yarim sharlari p o 'stlo g in in g ahamiyati
va katta yarim sharlar p o 's tlo g 'id a n periferik a ’zolarga im pulslar
o'tkazishda avtonom nerv tizimining ahamiyati tajribada ichki a ’zolar
faoliyatining o'zgarishiga doir shartli reflekslar
hosil qilishda yaqqol
ko'rinadi, K o'pgina tadqiqotlarga qaraganda, hayvonlar va odamlarda
vegetativ nervlardan innervatsiyalanadigan barcha a ’zolar faoliyatini
shartli refleks usuli bilan o'zgartirish mumkin.
Odamni gipnoz qilib, ishontirish ustidagi tajribalar ham ko'pgina ichki
a’zolarga bosh m iya p o 'stlo g in in g ta ’sir etishini ko'rsatuvchi
dalillar
beradi. Ishontirish y o i i bilan yurak urishini tezlatish yoki siyraklatish,
tomirlami kengaytirish yoki toraytirish, buyraklarning siydik ajratishini
kuchaytirish, ter chiqartirish, m odda alm ashinuvi jaray o n larin in g
jadalligini 20— 30 % o'zgartirish mumkin.
Katta yarim sharlar p o 'stlo g in in g ta’siri shu qadar ravshan ko'rindiki,
odam yurak urishini ixtiyoriy ravishda tezlata oldi, gavdasi sovuganda
k u z a tilg a n i kabi
sochini tik k a qila o ldi, terisin i b u rish tira oldi,
qorachiqlarning diametrini ixtiyoriy ravishda o'zgartira oldi (qorachiqlar
diametri k o 'z rangdor pardasining silliq muskullari tonusiga b o g iiq ).
V
Do'stlaringiz bilan baham: 
