Ichki sekresiya bezlarining faoliyatlarini tekshirish usullari.
Ichki
sekresiya bezlarining faolitini eksperimental va klinik usullar yordamida
о ‘rganiladi, quyida ulardan eng muhimlari keltirilgan.
1. Ichki sekresiya bezi qisman yoki butunlay olib tashlanganda,
(ekstirpatsiya) yuzaga chiqadigan oqibatlarni o ‘rganish. B ez olib
tashlanganda, kompleks o ‘zgarishlar yuzaga chiqadi va bu o ‘zgarishlar
olib tashlangan bezdan ishlab chiqariladigan
gorm onlar faoliti bilan
b o g iiq b o ia d i. Masalan, I.M ering va M inkovskiylar oshqozon osti
bezin in g ham endokrin vazifasi m av ju d lig in i itla rd a o ik a z ilg a n
ta jrib alarid a
isbotladilar, itlard a bu bezni olib tashlash, o ldiniga
giperglikmiya va gulyukozuriyaga olib keldi, so‘ngra operatsiyadan 2-3
haftadan so‘ng o g i r qandli diyabet kasalligi belgilari bilan o iganlar.
2. Jarrohlik operatsiyalarining murakkabligi hamda hayvonlami o g ir
jarohatlarga olib kelishini
inobatga olib, biror endokrin bezdan olingan
ekstraktlami yoki kimyoviy jihatdan toza gormonlami normal hayvonlarga
yuborish yoki o ‘sha bez to ‘qimasini organizmga k o ‘chirib o ‘tkazish.
3. Birorta endokrin bezi zararlangan yoki olib tashlangan organizmga
ikkinchi so g io m organizmni ulash. Bunda bezni olib tashlash oqibatlarini
ikkinchi so g io m organizm bezidan chiqayotgan gorm onlar hisobiga
kompensatsiya jarayonlari о ‘rganiladi.
4. Bezga kiruvchi va bezdan chiquvchi qonning fiziologik faolligini
taqqoslash.
5. Qonda va siydikda gormonning miqdorini biologik va kimyoviy
usullar bilan aniqlash.
6. G orm onlam ing biosintez m exanizm ini radioaktiv izotoplar
yordam ida o‘rganish.
7. Gormonlami sun’iy y o i bilan sintez qilish va kimyoviy tuzilishini
o ‘rganish.
8. B iror endokrin bezi sust yoki ortiqcha ishlaydigan bem orlam i va
ulam i davolash maqsadida qilingan operatsiyalar oqibatlarini tekshirish.
Gormonnning kimyoviy
tuzilishi m a iu m b o is a , miqdori o g irlik
birligida ko‘rsatiladi. Gormonnning kimyoviy tuzilishi n o m aiu m b o isa ,
miqdori shartli biologik birliklarda ifodalanadi.
Bir biologik birlik deb
m a iu m hayvonda maxsus fiziologik o ‘zgarishlar hosil qilish uchun zarur
b o ig a n gormon m iqdoriga aytiladi.
Gipofiz.
Gipofiz uch: oldingi (adenogipofiz), orqa (neyrogipofiz) va
oraliq b o iaklardan tuzilgan murakkab bezdir.
Gipofizning oldingi bo ‘lagi.
Gipofizning oldingi b o ia g i bosh yoki
xromofob hujayralardan (55 - 60 %) va xromofil: atsidofil ( 3 0 - 3 5 %) va
bazofil ( 5 - 1 0 %) hujayralardan tashkil topgan. Adenogipofizda 6 ta
200
g o rm o n is h la b c h iq a rila d i, u la rd a n 4
ta si tro p g o rm o n la r
(adrenokortikotrop yoki kortikotropin, tireotrop gormon yoki tireotropin)
va 2 ta gonadotrop gormon - (follikulostimullovchi va lyuteinlovchi va
2 ta esa effektor gormonlar somatotrop gormon va prolaktin).
Adrenokortikotrop gormon yoki kortikotropin.
Turli hayvonlaming
adrenokortikotrop gormonlari (AKTG) tuzilishi va o ‘z faolligi bilan bir-
biridan farq qiladi. Ular polipeptidlar b o iib , molekulalari 39 aminokislota
qoldig‘ idan tuzilgan. Kortikotropin buyrak usti bezlari po‘ stlog1 ining tutamli
va turli sohasini o‘stirib va shu bezlardan chiqadigan gormonlar sintezini
kuchaytiradi. Hayvonning gipofizini olib tashlanganda, buyrak usti bezlari
po‘stlogining tutamli va turli sohalari atrofiyaga uchraydi, lekin buyrak
usti bezlari po‘stlog‘ining koptokcha sohasi m a g iz qavati esa atrofiyaga
uchramaydi. Bu holat AKTG buyrak usti bezlari po‘stlog‘ining faqat tutamli
va turli sohalariga maxsus ta ’sir etishini ko‘rsatadi.
Organizmda stress holati vujudga kelganda, gipofizdan AKTG chiqishi
kuchayadi. Bunday ta’sirlar refleks y o ii bilan, shuningdek, buyrak usti bezlari
m a g iz qavatidan adrenalin
chiqishini kuchaytiradi, natijada gipotalamus
yadrolariga ta ’sir etadi va ularda biologik faol moddalar hosil b o iish i
ko‘payadi. Bu moddalar esa gipofizdan AKTG sekresiyasini kuchaytiradi.
?
: ! ' ) ; y " 5
| UpOtrOp! fi-
r \ u
a
д а в ) *
• 4 -
Gonadotrop
gormonlar:
FSG, LG
MelanostiimtlSovchi
garmon
49-rasm . Gipofiz gormonlari va ularning vazifalari.
2 0 1
AKTG buyrak usti beziga ta’sir etib, glyukokortikoidlar hosil bo‘lishini
ko‘paytiradi va ular esa organizmning noqulay omillar ta’siriga chidamini
oshiradi. Kortikotropinning hosil bo‘lishi gipotalamusning kortikoliberini
yordamida idora etiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
