O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

50-rasm. 
Qalqonsimon, qalqonsimon oldi bezlari va ularning vazifalari.
Gipofizning oraliq bo ‘lagi.
Hayvonlarda va odam gipofizining oraliq 
b o ia g i oldingi b o ia g id a n ajralgan va orqa b o ia k k a yopishgan b o ia d i. 
Oraliq b o ia k gormoni-intermedin yoki melanin stimullovchi gormon orqa 
b o ia k gorm onlari bilan birga chiqadi. Odam terisining pigm entsiz 
qismlariga, teri ichiga intermedin gormoni yuborilganda, shu qismlar rangi 
sekin-asta norm al holiga keladi. Interm edin gorm oni odam da teri 
pigmentatsiyasini boshqaradi.
Qalqonsimon bez.
Qalqonsimon bezning asosiy marfo-funksional 
birligi bu follikulalardir. F ollikulalar oval shaklida bo iib , uning devori bir 
qator kubsim on epiteliyalardan tashkil topgan. Follikulalar kolloid
206

---

suyuqligi bilan to ‘ Igan bo ‘ ladi, unda tiroksin va triyodtironin gormonlari 
tiroglobulin oqsili bilan birikkan holda bo‘ladi. Follikulalar orasidagi 
bo‘shliqdan kapillyarlar o‘tadi va uni qon bilan ta’minlaydi. Qalqonsimon 
bezda qonning hajm tezligi boshqa a ’zolarga nisbatdan ancha yuqori. 
Follikulalararo b o ‘shliqda parafollikulyar hujayralar ham joylashadi. Bu 
hujayralar tireokalsitonin gormonini ishlab chiqaradi.
Tiroksin va triyodtironin
biosintezi tirozin aminokislotalarini yodlash 
y o ‘li bilan amalga oshiriladi. Follikulalarda yodning miqdori qondagi 
k o n s e n tra ts iy a s id a n 30 b a ra v a r k o ‘p d ir, q alq o n sim o n b e z n in g
giperfiiksiyasida bu nisbat yanada ortadi. Yodning follikulalar tomonidan 
yutilishi faol transport asosida amalga oshiriladi. Bezda yodli birikmalar: 
m onoyodtirozin
va 
d iyo d tiro zin la r
sintez qilinadi. U lar fo llik u la 
hujayralarida tireoglobulin bilan kom pleks hosil qilib, oylab shu 
follikulalarda saqlanishi m um kin. Proteazalar t a ’sirida gorm onlar 
gidrolizlanadi, y a’ni trioglobulin oqsilidan halos bo‘ladi va shundan keyin 
qonga-triyodtironin va tetrayodtironin yoki tiroksin ajralib chiqadi. Ular 
qonga tushgandan so‘ng plazma oqsillari bilan birikma hosil qiladi, bu 
oqsillar gorm onlarni tashuvchilar b o ‘lib hisoblanadilar. To‘qim aga 
kelganda bu kompleks parchalanib, erkin faol tiroksin va triyodtironinlar 
hosil bo‘ladi.
Tiroksinning faolligi triyodtironin faolligidan bir necha m arotaba 
past. Triyodtironin effektining latent davri qisqaroq b o ‘ladi, shuning 
uchun uning ta ’siri tez rivojlanadi. B oshqa tom oni, qondagi tiroksin 
miqdori triyodtironin m iqdoridan taxm inan 20 baravar ko ‘p. Tiroksin 
yodsizlantirish natijasida tiriyodtironinga aylanishi m um kin. M ana 
shunday m a’lum otlarga asoslanib, shunday xulosaga kelish mumkin: 
qalqonsim on bezning asosiy gorm oni bu triyodtironindir, tiroksinni 
esa triyodtironinning o ‘tm ishdoshi deb qaralsa m aqsadga m uvofiq 
bo‘ladi.
Qalqonsimon bez gormonlarining ta ’siri organizmning metabolitik 
faolligini oshirishi orqali namoyon boiadi. Bunda hamma turdagi moddalar 
almashinuvi (oqsil, y o g ' va uglevod) kuchayadi, bu esa energiya hosil 
boiishining ko‘payishiga va asosiy almashinuvning ortishiga olib keladi. 
Yosh bolalarda o ‘sish jara y o n i va rivojlanish uchun buning katta 
ahamiyati bor, Bundan tashqari, miya to ‘qimasining rivojlanishi uchun 
kerak b o ‘lgan energiya bilan ham ta ’minlanadi, shuning uchun yosh 
bolalarda bu gormonlarning yetishm asligi ham aqlan, ham jism onan 
barkam olligiga p u tu r yetadi (
kretinizm
). B archa turdagi m oddalar 
almashinuvining faollashuvidan hamma a ’zolar faoliyati faollashadi.
207

---

Issiqlik hosil b o ‘lishi kuchadi, bu esa tana haroratining ortishiga olib 
keladi. Yurak ishi tezlashadi (taxikardiya, arterial bosimning ortishi, qon 
m inutlik hajmining k o ‘payishi). Oshqozon ichak trakti faoliyati ham 
stimullanadi (ishtahaning ochilishi, ichak peristaltikasining kuchayishi, 
sekretor faoliyatning ortishi).