O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

Buyraklar fao liya tin in g boshqarilishi
N ervyo ‘li bilan boshqarilishi.
Nerv tizimi buyrak gemodikamikasini, 
yukstaglomerulyar apparat ishi, filtratsiya, reabsorbsiya va sekresiyasini 
boshqaradi. Buyraklam i innervatsiya qiluvchi simpatik nerv ta ’sirlansa, 
uning tom irlariga toraytiruvchi ta ’sir etadi. K optokchalarning olib 
keluvchi arteriolasi toraysa, filtratsion bosim va filtratsiya pasayadi Olib 
ketuvchi arteriola toraysa, filtratsion bosim va filtratsiya kuchayadi. 
Shundan ham k o iin ib turibdiki simpatik nerv ta ’sirlansa qaysi tomirlarga 
ta ’sir etishiga qarab ikki xil effekt kelib chiqadi. Simpatik efferent tolalar 
ta ’sirlan sa n atriy va suv reab so rb siy asi kuchayadi. P arasim patik 
adashgan nerv ta ’sirlansa glyukoza reabsorbsiyasi va organik kislotalar 
sekresiyasi kuchayadi.
O g iiq b o ig a n d a siydik ajrashi kamayadi, hatto o g iiq kuchli b o is a
butunlay to ‘xtashi ham mumkin.
Simpatik nerv tizimisi q o ‘zg ‘alishi hisobiga buyrak usti bezidan 
katexolaminlar ishlab chiqarilishi kuchayib, buyrak arteriyalari torayadi 
va buyraklarga qon kelishi ozayadi. Bir vaqtning o'zida gipofizni orqa 
b o ia g id an antidiuretik gormon ishlab chiqarilishi kuchayadi.
D iurezni k u ch ay ib , ozay ish i shartli re fle k to r y o i b ilan ham 
boshqarilishi mumkin. Bu esa bosh miyaning oliy boiim larini buyraklar 
fao liy a tid a m uhim o ‘rin eg allash id an d alo lat beradi. L .A .O rbeli 
laboratoriyasida itlarga o g iitu v c h i ta ’sirlar berilgada siydik ajrashi 
to‘xtaganligi kuzatilgan. Bu ish ko‘p marotaba takrorlansa itning stanokka 
oinatilishi o‘zi ham diurezni kamaytiradi.
Agar oshqozoniga va siydik pufagiga fistula o ‘matilgan itlarga shatli 
signal bilan birgalikda oshqozoniga suv kiritilsa va bu bir necha marotaba 
takrorlangandan so‘ng, shartli signalning o‘zini y o lg iz q o ila sh diurezni 
kuchaytiradi.
Gumoral boshqarilishi.
Buyraklar faoliyatini boshqarilishida gumoral 
tizim asosiy o ‘rin egallaydi. Juda ko‘p gormonlar buyrak faoliyatiga ta ’sir

---

etadi, ularning eng asosiylari antidiuretik gormon yoki vazopressin va 
aldesteron hisoblanadi.
ADG yoki vazopressin, nefronni distal kanalchalari va yig'uvchi 
naylarni suvga o ‘tkazuvchanligi ortib, suv reabsorbsiyasi kuchayadi. 
ADG adenilatsiklaza fennentini faollab, ATF dan SAMF hosil bo‘lishini 
ta ’minlaydi. sAMF esa sAMF moyil proteinkinazani faollashtiradi. U 
esa hujayra membrana oqsillarini fosforillanishida qatnashib, uning suvga 
o ‘tkazuvchanligini oshiradi. Bundan tashqari ADG gialuronidaza 
fermentini faollasht'irib, hujayralararo bo‘shliqdagi gialuron kislotasini 
dep o lim erlay d i. G ioluron kislo tasi d ip o lim erlan g a n d a y ig ‘uvchi 
naylarning devori g ‘ovak b o iib , suvni o ik a z ib yuboradi.
ADG k o ‘p ishlab chiqarilsa siydik hosil b o iish i butunlay to ‘xtashi 
mumkin. Agar bu gormon ishlab chiqarilishi ozaysa, o g ir xastalik qandsiz 
diabet kasalligini keltirib chiqaradi. Nefronning distal kanalchalari va 
y ig ‘uvchi naylari suvni o ik azm ay qo‘yadi va juda k o ‘p suyuq siydik 
hosil b o ia boshlaydi. Kasallar bir-kecha kunduzda 25 1 gacha siydik 
chiqarishi mumkin.
Aldesteron buyrak kanalchalarida natriy ioni reabsorbsiyasini, kaliy 
va vodorod ionlari sekresiyasini kuchaytiradi. Bir vaqtda suvning 
reabsorsiyasi kuchayadi, Bu gormon proksimal kanalchalarda kalsiy va 
magniy reabsorbsiyasini kamaytiradi.
N atriuretik gorm on (atriopeptid) siydik bilan natriy chiqishini 
kuchaytiradi.
Qalqonsimon old bezi gormon i-paratgormon kalsiy reabsorbsiyasini 
kuchaytiradi. Natijada qon plazmasida kalsiy miqdori ortadi, siydik bilan 
fosfatlar chiqishi kuchayadi. Proksimal kanalchada natriy va N S 0 3 
reabsorbsiyasini tormozlab, Genie q o v uzlogini yuqoriga koiariluvchi 
qismida magniy reabsorbsiyasini kuchaytiradi.
Kalsitonin kalsiy va fosfatlar reabsorbsiyasini tormozlaydi. Insulin- 
bu gormon ishlab chiqarilishi kamayganda gipoglikemiya, glyukozuriya 
kuzatiladi. Siydikning osmotik bosimi ortadi va diurez kuchayadi.