Yozma savollar uchun namuna

alandar bu oylardan boshi g‘ovlab, ko‘ zi ilingan ekan, yana oyoq sharpasini eshitib 
uyg‘onib ketdi
”. Ushbu gapni frazeologik tahlil qiling. 
J: Boshi g'ovlab ketmoq
Kózi ilmoq kabi farozologik iboralar ishlatilgan
Kózi ilmoq - biroz uhlab olish chumchuq uhlash degan manolarda
Boshi g'ovlab ketmoq 
268“Tavba! Mirzo Ulug‘bekning eng yaqin muqarrabi, inongan tog‘i hisoblangan bu 
amirrasadxonada ne qiladi?” Ushbu gapdagi tagiga chizilgan so‘zlarni leksik tahlil qiling. 
J: Tavba,muqarrabi
Amirrasadxona
Tavba -qilmishi un astoydil kechirim sórash,qilmishiga ókinish iqror bólib yalinb sóralagn uzur
Bu matnda undalama bólib kelgan 
269“Ulug‘bek xazinasi” romanidagi Nizomiddin Xomush obrazining xarakter xususiyatlarini 
tahlil qiling. 
JAVOB: 
270“Ulug‘bek xazinasi” romanidagi mavlono Muhiddin obrazi haqida ma’lumot bering. 
271“Ulug‘bek xazinasi” romanidagi amir Jondor obrazi haqida ma’lumot bering 
272“Ulug‘bek xazinasi” romanidagi Temur Samarqandiy qanday shaxs? Shu haqida ma’lumot 
bering. 
273To‘nyuquq bitiktoshi matning til xususiyatlari 
274Kultegin bitiktoshining til xususiyatlari 
275To‘nyuquq, Kultegin bitiktoshlarining o‘rganilish tarixi 
276Kultegin bitiktoshida keltirilgan etnografik ma’lumotlar haqida bayon qiling. 
277To‘nyuquq, Kultegin bitiktoshlarida nomi tilga olingan davlat hukmdorlari va sarkardalari 
haqida ma’lumot bering. 

---

75 
278To‘nyuquq, Kultegin bitiktoshlarida nomi tilga olingan ayol obrazlar haqida ma’lumot bering. 
279“Ulug‘bek xazinasi” romanidagi ayol obrazlar va ularning xarakter xususiyatlari haqida 
ma’lumot bering. 
J: Gavhar shod begim Ulugʻbekning onasi .matonatli,sabrli goʻzal ayol Temuriylar saroyida 
Bibixonimdan soʻng ikkinchi kayvoni ona sifatida tasvirlangan. 
Davlat ishlarida Shoxruh Mirzoning oʻng qoʻli boʻlgan. 
Ulugʻbek xazinasida u Hirot saroyida fitna va nifoq sochgan inson sifatida gavdalantirilgan 
Xurshida Bonu Movlon Muhiddinngiz qizi Ulugʻbekning shogirdi va kotibasi oqila dona samimiy 
sofdil ayol
Feruza Ulugʻbekning sevikli rafiqasi vafodor va itoatkor ayol kuyunchak ona “Eshik qoqqan 
kechagi semiz xotin ekan, Akbaralini ko‘rib, qo‘rqib ketgandek, g‘alati salomlashdi-da, stolga 
mehmonxona anketasini tashlab, to‘ldirib berish kerakligini aytib, chiqib ketdi”. Matn sof badiiy 
uslubda yozilgan sababi bunda soʻzlashuv uslubidan tortib ilmiy terminlargacha ishtirok etgan 
masalan kasb hunarga oid anketa soʻzi 
280“Yo‘q, o‘ylamayman. Bektemirni ham, oyimni ham, Hadyani ham, o‘zimni ham... O‘zimni? 
Go‘ristondagi o‘zimnimi?” Ushbu gapdagi tagiga chizilgan so‘zlarning omonimi, sinonimi hamda 
paronimi bormi? Bor bo‘lsa, ularni izohlang. 
J: Yoʻq soʻzing omonimini ham paronimi ham mavjud emas 
Yoʻq soʻzing sinonimi-emas,aslo,hech qachon 
Oʻylayman soʻzining omonimi mavjud emas 
Sinonimi-tafakkur qilmoq,fikr qilmoq, 
Paronimi ham yoʻq 
Oyim soʻzing omonimi birinchisi oz maʼnosida ikkinchisi kinoya maʼnosida oyim xonim keldilar 
Sinonimi oyim onam ayam opam 
Hadya omonimi hadya , sovgʻa maʼnosi da Hadya ism maʼnosida 
Paronimi yoʻq 
Sinonimi hadya sovgʻa tuhva tartiq 
Go'riston soʻzing omonimi mavjud emas 
Paronimi ham mavjud emas 
Sinonimi -qabriston,mozor 
281“
Eshik qoqqan kechagi semiz xotin ekan, Akbaralini ko‘rib, qo‘rqib ketgandek, g‘alati 
salomlashdi-da, stolga mehmonxona anketasini tashlab, to‘ldirib berish kerakligini aytib, chiqib 
ketdi”
. Ushbu gapni badiiy tahlil qiling, 
282“
Endi u ancha tetik edi”
. Ushbu gapni fonetik tahlil qiling. E va i unlisining talaffuzi va imlosi 
haqida ma’lumot bering. 
J: Endi u ancha tetik edi 
Matnda 9 ta unli 8 ta undosh mavjud 
E-old qator unlisi,oʻrta keng lablanmagan unli 
I-old qator, yuqori tor,lablanmagan unli 
U-orqa qator , yuqori tor,lablangan unli 

---

76 
A-old qator quyi keng,lablanmagan unli 
N- til oldi portlovchi jarangsiz undosh 
D-til oldi portlovchi jarangli undosh 
Ch-til oldi qorishing jarangsiz undosh 
En-di u an-cha te-tik e-di 
En-di bitta ochiq bitta yopiq boʻgʻindan iborat
Birinchi boʻgʻin unli plus undosh ikkinchi bogin undosh plus unli 
Endi soʻzida urgʻu ikkinchi boʻgʻinga tushgan 
Mantda 17 ta tovush 17 ta harf bor bir tovush harf ifodalydi 
283Tashbeh haqida ma’lumot bering. 
J: Tashbeh hozirgi adabiyotshunoslikda oʻxshatish deb yuriti­ladi. U shunday sanʼatki, unda 
soʻzlarda ifodalangan ikki yoki undan ortiq narsa va hodisa, xususiyatlar oʻrtasida mavjud boʻlgan 
oʻxshashlik, sifat va belgidagi umumiylik qiyoslanadi, oʻzaro solishtiriladi, tasvirlanayotgan 
narsa-hodisaning ayrim xususiyati yorqin, chuqurroq va taʼsirliroq ochib beriladi. 
Adiblar tashbehdan oʻz gʻoyalari, fikr va istaklarini badiiy taʼsirchan ifodalash uchun 
foydalanishadi. 
Tashbehning bir necha qismlari mavjud. Bular oʻxshatil­gan narsa (mushabbah) oʻxshagan narsa 
(mushabbahbihi), oʻxshatish sababi (vajhi shaboh) hamda oʻxshatish vositasi (holati tashbeh)dan 
iborat. 
Oʻxshatishlarning fazilati shundaki, ular koʻzda tutilgan har qanday fikrning aniqlashishida, shu 
obrazni toʻliq tasavvur etishda hal qiluvchi rol oʻynaydi. 
Oʻxshatishlarning yana bir xususiyatini taʼkidlash zarur. Bu maʼlum bir oʻxshatishning turli 
obrazlarni yoritishda qoʻllanishidir. Masalan, yilqi (hayvon) obrazi qora xalqqa, nodon, bilimsiz, 
zakovatsiz, ochkoʻz va, umuman, yomon xulqli, yaramas odatli kimsaga nisbatan qoʻllanadi. 
Boʻri obrazini esa lashkarboshiga, yov-dushmanga, mard erga, oʻlimga ham nisbatan 
qoʻllanganini koʻrish mumkin. Lekin ularning ham­masida ham boʻri oʻxshatishi aynan bir xil 
maʼnoda kelmaydi. 
Atoyining quyidagi misralarida ham tashbehning goʻzal namunasi yaratilgan: 
Ul sanamkim, suv yaqosinda paritek oʻlturur, 
Gʻoyati nozukligidin suv bila yutsa boʻlur. 

---

77 
Koʻrinib turganidek, goʻzal yor (sanam) pariga oʻxshatilmoqda. Xalq tasavvurida pari suv 
yoqasida (daryo qirgʻogʻida, ariq boʻyida) boʻladi. Shoir ana shu xalqona tasavvurdan ham ustalik 
bilan foydalanmoqda. 
284Tashxis haqida ma’lumot bering. 
J: Tashxis (arab. — shaxslantirish) — jonlantirish badiiy sanʼatining bir turi; turli narsalar, 
hayvonlar, qushlar, oʻsimliklar va boshqalarga insoniy xususiyatlarni koʻchirish sanʼati. T. 
ogʻzaki nutqda ham, badiiy asarlarda ham keng qoʻllanadi. T. badiiy tasvirning aniqroq, 
yorqinroq, boʻlishiga xizmat qiladi. Oʻzbek folklori, mumtoz adabiyoti hamda hozirgi sheʼriy va 
nasriy asarlarda T.ning goʻzal namunalari uchraydi. Mas:Bahor elga ayshu manga iztirob, Kulub 
holima barq, yigʻlar sahob. Ushbu baytda barq (chaqmoq) va sahob (bulut) jonlantirilmoqda.[ 
285Takrir nima? U qanday yuzaga keladi? 
J: Takrir 
(arab. takrorlash) muayyan she'rda u yoki bu so'zni takror qo'llashdir. So'zni takrorlashdan 
maqsad, o'sha so'zning ma'nosini, tub mohiyatini ta'kidlash, unga o'quvchi diqqatini tortishdir: 
Birovi qo'nar, ko'r, birovi uchar, 
Birovi chopar, ko'r, biri suv ichar. 
286Tanosub qanday so‘zlar vositasida yuzaga keladi. She’riy matn orqali izohlang. 
J: Tanosub - sheʻr baytlarida bir-biriga bogʻliq va bir-biriga yaqin tushunchalarni anglatuvchi 
soʻzlarni qoʻllash sanʻati. Biror narsani oʻylaganimizda koʻz oldimizga uning belgilari, 
xususiyatlari keladi. Masalan, quyosh haqida gap ketganda, avvalo, uning nur sochishini xayolga 
keltiramiz, yuz deganda uning bilan bevosita bogʻliq koʻz, qosh, lab, ogʻiz kabilar xayolda 
jonlanadi. Bir manzarani shular yordamidagina toʻlaroq tasavvur qilamiz. Sheʻriyatda ham 
shunday. Shoir biror hodisani tasvirlar ekan, maʻno jihatidan unga yaqin soʻzlarni ishlatadi va bu 
uning yorqinroq, ishonchliroq tasvirlanishiga yordam beradi. Misol uchun quyidagi baytni 
keltirish mumkin: 
Chaqilgʻoch barqi ishqi jovidoniy, 
Yetishgach bir sharar kul aylar oni. 
Barq (chaqmoq), sharar (uchqun), kul bir-biriga bogʻliq, biri ikkinchisini taqozo qiluvchi 
tushunchalar. Undan oldindi baytda harorat, xas, oʻt soʻzlari kelgan edi. Yaʻni majoziy ishq 
oshiqni gʻamga soladi, ishq harorati uning tanini qovjiratib xashakka aylantiradi. Shunda ilohiy 
ishq chaqmogʻi chaqiladi-yu, undan tushgan uchqun oshiq tanini yondirib, kul qiladi. Bu yerdagi 
maʻnodosh soʻzlar oʻzining ichki tartibiga ham ega. Yana boshqa misollar: 
Zuljing cheriki jamol mulkin 
Oldi koʻzung ittifoqi birla. (Atoiy) 

---

78 
Uzun sochingdin uzmasmen koʻngulni, 
Ayoqing qanda boʻlsa boshim anda. (Atoiy)