Yozma savollar uchun namuna

241.Ularni bir joyda uzoq tutishmas, dam allaqanday yerosti korxonasiga, dam tonnel 
qurilishiga, dam tosh karyeriga qo‘yishar, kechalari bilan notanish yo‘llardan kolonna qilib 
haydashar edi
”. “Chinor” romanidan olingan ushbu parchani morfologik tahlil qiling (Yordamchi 
so‘zlar tahlili). 
JAVOB: Yordamchilar tahlili 
Boğlovchilar tahlili 
Matnda 1ta boğlovchi bor: dam... dam. Takror holda qõllanuvchi boğlovchi. Teng 
boğlovchilarning ayriruvchi turiga mansub. Bu turda: yoki, yo... yo, goh... goh kabilar bor. Ayiruv 
boğlovchilari õzaro boğlanayotgan bõlak yoki gaplardan birini boshqasidan ayirib kõrsatadi. 
Misolda dam... dam boğlovchisi gap bõlaklarini õzaro ayiruv munosabatida boğlagan. 
Kõmakchilar tahlili 
Matnda 1ta kõmakchi bor: bilan. 
Sof kõmakchi, leksik ma'noga ega emas, faqat grammatik ma'nosi bor, vosita ma'nosini anglatadi. 
U bilan kelgan bõlak gapda tõldiruvchi vazifasini bajaradi. 
242Tog‘ay Murodning hayoti va ijodiy faoliyati haqida ma’lumot bering. 
JAVOB: Toğay Murod (Mengnorov Toğaymurod) 1948-yil 3-fevralda Surxandaryo viloyati 
Denov tumani Xõjasoat qishloğida tuğiladi. ToshDUning jurnalistika fakultetida tahsil oladi. Ilk 
qissasi " Yulduzlar mangu yonadi" 1976. "Ot kishnagan oqshom", "Oydinda yurgan odamlar", " 
Momo Yer qõshiği" kabi bir qator qissalar muallifi. "Otamdan qolgan dalalar" 1993. "Bu dunyoda 
õlib bõlmaydi" 2001.
Jek Londonning " Boyning qizi" dramasi va hikoyalarini, Tompsonning " Yovvoyi yõrğa" 
asarlarini tarjima qilgan. 1999-yilda Õzbekiston Xalq yozuvchisi. 1994-yilda Qodiriy nomidagi 
Õzbekiston Davkat mukofoti laureati.
2003-yil 27-may Toshkentda vafot etgan. 
243“Yulduzlar mangu yonadi” asarida qo‘llangan antroponimlar va zoonimlar haqida ma’lumot 
bering. 
JAVOB: "Yulduzlar mangu yonadi" T. Murodning ilk qissasi bõlib, 1976-yilda yozilgan. Ushbu 
asarda antroponim va zoonimlar muhim ahamiyatga ega.
Antroponimlar: Bõri, Nasim, Momoqiz, Suluv, Tilovberdi, Abray, Zulfiqor polvon, Shukur, 
Qurbon, Turdiboy, Hotam, Ermat, Oyxol xola, Tamaraxonim, Oxunboboyev kabilar. 
Bõri- õz. Tish bilan tuğilgan bola. 
Nasim-ar. Yengil shabada, tong shamoli. 
Momoqiz- õz. Marhum buvisining õrniga berilgan qiz. 
Oyxol- õz. fors-toj. Xol bilan tuğilgan qiz. 
Zoonimlar: ot, echki, qõy, uloq, it, hõkiz, chigirtka, chumchuq, eshak kabilar. 
244“Yulduzlar mangu yonadi” asarining mavzusi va g‘oyasi haqida ma’lumot bering. 
J: "Yulduzlar mangu yonadi" asari mavzusi va ğoyasi. Asarning mavzusi kurash haqidadir. Ushbu 
mavzu orqali õzbekning õzligini anglashi, dõstga sadoqat, ğurur, tõğrilik kabi insoniy fazilatlar 
va kundan kunga yõqolib borayotgan milliy urf odatlarimiz kabi ğoyalar kõtarilgan. Asarning 

---

67 
bosh qahramoni bõlmish Bõri polvon obrazida biz haqiqiy õzbek polvonini kõrishimiz mumkin. 
Uning dõstiga sadoqati bu borada har bir kishiga ibrat bõla oladi. 
245Badiiy-tasviriy vositalar haqida ma’lumot bering. 
JAVOB: Badiiy asarda tasvirlanayotgan narsani jonli tasvirlash, his-tuyğu va kechinmalarni 
yorqin ifodalashga xizmat qiluvchi vositalarni umumlashtirib " Badiiytasvir va ifoda vositalari" 
deb atash mumkin. Yozuvchilar tasviriy vositalar yordamida õzlari tasvirlayotgan narsa 
hodisalarning ba'zi bir tomonlarini, yoki belgisini aniq va qisqa xarakterlab berishga erishadi. 
Tazod- arabcha sõz bõlib, qarshilantirish usulining klassik adabiyotda qõllangan bir kõrinishi.
Badiiy adabiyotda keng qõllanadigan tasviriy vositalardan biri õxshatishdir. Mumtoz adabiyotda 
tashbeh deb ham yuritiladi.
Allegoriya- lotincha kinoya, qochiriq, kesatish degan ma'noni bildiradi. Biror mavhum 
tushunchani konkret narsa hodisa orqali ifodalangan majoziy, ya'ni õz ma'nosidan boshqa 
ma'noga kõchirilgan sõz va iboralarning bir turi. 
246Metaforaning badiiy funksiyasi haqida ma’lumot bering. 
J: Istiora (Metafora) - asarlarda soʻzni oʻz maʻnosidan boshqa bir maʻnoda, yaʻni majoziy 
maʻnoda qoʻllash sanʻati. Bu sanʻat soʻz maʻnolari koʻchishining bir turi boʻlib, u narsa va 
hodisalar oʻrtasidagi oʻxshashlikka asoslanadi. Shu jihatdan istiora tashbih sanʻatiga yaqin turadi. 
U koʻpincha tashbihi kinoyaga, yaʻni mushabbihi tushirilgan tashbihga teng keladi. 
Adabiyotshunoslikda istiora tashbihdan kuchli sanaladi. 
Metafora (yun. metaphoza — koʻchirish) — q. Iapiora.[1] 
Istiora (arab. — qarzga olish), metafora — badiiy tasvir vositasi, koʻchim. I. 2 narsa oʻrtasidagi 
oʻxshashlikka asoslanadi. U oʻxshatilgan va oʻxshagan unsurlardangina tashkil to-padi. Mas, sarv 
qomat, ohu koʻz. I.da sher, yoʻlbars va boshqa kuchli, jasoratli hayvonlarga xos ayrim 
xususiyatlar, oq, qora sifatlaridagi yaxshilik, yomonlik maʼnolari insonlarning ayrim hislatlarini 
taʼkidlab koʻrsatish uchun koʻchiriladi (sher yurak, oq koʻngil, qora qalb va h. k.). 
I. badiiy asarlarda aks etayotgan narsa, voqea, hodisalarning aniq, ravshan gavdalanib turishida, 
obrazlar tavsiflarining yorqin berilishida, asar joziba kuchining oshishida nihoyatda muhim oʻrin 
tutadi. I.ning 2 turi mavjud: 1) ochiq istiora. Mac, Mening qoʻlim yetmagan yulduz, Tushlarimda 
seni koʻrgayman (A. Oripov). Bunda sevimli yor — maʼshuqa "yulduz"ga oʻxshatilgan. 
Oʻxshagan tushirib qoldirilgan, oʻrniga oʻxshatilgani berilgan; 2) yopiq istiora. Mac, Qolgan 
soʻzlar tutqizmadi oʻz baridan (F. Fylom). Bunda "soʻzlar" odamga oʻxshatilgan. Oʻxshatilgan 
tushirib qoldirilgan va oʻxshagan berilgan. 
247Epitet nima? Uning badiiy matndagi vazifasi qanday? 
J: epitet — stilistika va poetika termini; antik davrdan maʼlum badiiytasviriy vositalardan. Narsa 
va
hodisalarga, tushuncha va h.k.ga xos xususiyatlarni obrazli tavsiflash. Aksariyat hollarda sifat,
shuningdek, ravish, ot, son, feʼl vositasida ifodalanadi (mas-n., zar doʻppi, qutlugʻ kun, hovliqib 
gapirdi
kabi). S. gapni, iborani shunchaki bezash vositasi emas, balki u mazmun bilan aloqador boʻlib, 
nutqning

---

68 
mantiqiy, psixologik, lingvistik, adabiy va boshqa jihatlarida namoyon boʻladi. Predmetni uning 
boshqa
turlaridan ajratib koʻrsatuvchi ("murgʻak sheʼr" kabi) oddiy mantiqiy taʼrifdan farq qilib, S. 
predmetning
yo bironbir xususiyatini ajratib koʻrsatadi ("chetan arava") yoki isƟorali epitet sifaƟda unga 
boshqa bir
predmetga xos xususiyatni koʻchiradi ("kumush qish", "zumrad bahor", "uchqur ot" kabi). Xalq 
ogʻzaki
poetik ijodida sodda va doimiy S.lar koʻp qoʻllaniladi ("pahlavon yigit", "choʻri qiz", "uchar 
gilam" kabi).
Sharq va, jumladan, oʻzbek mumtoz adabiyoƟda ham ayrim S.lar ("bodomqovoq", "pistadahan",
"sarvqomat" kabi) koʻp takrorlanib, doimo uchrashi oqibatida qoʻshma sifatlarga — murakkab 
S.larga
aylanib ketgan ("bodomqovoq qiz", "sarvqomat juvon" kabi). Adabiy-tarixiy taraqqiyotning har 
bir
bosqichiga xos S.lar boʻladi. S.lar Ɵzimida muayyan adabiy davrning , yoʻnalishning , 
yozuvchining uslubi
oʻz aksini topadi. 
248Antiteza nima? U qanday yuzaga keladi? 
J: Antiteza (qarshilantirish) - badiiy asarda voqea yoki tushunchalarni bir-biriga qarshilantirish 
orqali
bir-biriga zid tushunchalarni yaqqol ifodalash va ularga qiyosiy xarakteristika berish.
Misol: Menga nomehribon yor oʻzgalarga mehribon emish, 
Antiteza (yunoncha qarama qarshi qõyish) asosiy poetik figuralardan bõlib u turli voqea hodisalar 
yoxud alohida bir voqea hodisa ichidagi ziddiyatni ochishga qaratilgan sõz birikmasidan tashkil 
topadi. Antonimlar, kontrast kartinalar, qarama qarshi obrazlar va vaziyatlar antitezani asosini 
tashkil qiladi. Antitezada hodisalar bir biriga qarama qarshi qõyiladi, qiyoslanadi. Qarama qarshi 
qõyib tasvirlash esa obyektni mohiyatini tushunishga qulaylik tuğdiradi. Masalan Ğ.ĞULOM Sen 
yetim emassan sherida urush davridagi yetimlik bilan uzoq õtmishdagi yetimlikni qarama qarshi 
qõyish orqali insoniylik xislatini aniq ochadi. Urush davridagi yetimlar haqida vatan ğamxõrlik 
qilishini takidlaydi. 
249“Ulug‘bek xazinasi” romanidagi kontrast obrazlar haqida ma’lumot bering. 
J: Kontrastlik (frans. contraste — keskin ifodalangan qarama-qarshilik) (psixologiyada) — 
obʼyekt lar
yoki ularning bir qismidagi tafovutlarning subʼyekƟv ravishda oshirib idrok eƟlishi; qarama-
qarshi sifatga
ega boʻlgan avvalgi yoki bir vaqtdagi qoʻzgʻalish tufayli sezgirlikning oʻzgarishi. Mas, qora rang 
oqrang
oldida yana ham qoraroq koʻrinadi; issiq narsani sezish keƟdan sovuqqa sezgirlik kuchayadi va 
h.k. K.

---

69 
tabiat va jamiyatning turli sohalarida bevosita aks etishi hamda tafovutli jihatlari bilan voqelik, 
moddiylik
keskin ajralib turishi mumkin. U ixtiyorsiz ravishda vujudga kelishi tufayli muvaqqat nerv 
bogʻlanishlar
mexanizmiga asoslanadi. Odatda, koʻrishda, eshiƟshda, tasviriy ifodalarda K. uchrab tursa, 
ikkinchi bir
tomondan yorugʻlik, rang , hajm, koʻlam jihaƟdan fotografik K. fizikaviy voqelikni aks eƫradi. K. 
hissiy
(timsollar, tasvirlar, obrazlar) va aqliy, mavhumiy (soʻz, tushuncha, qonuniyat tariqasida) tarzda
namoyon boʻladi hamda jismlar, hodisalar oʻrtasidagi farqlanuvchi alomatlarni 
mujassamlashtiradi. Bu
hol inson idrokida timsolning qarama-qarshisi paydo boʻlishiga olib keladi. Agarda inson 
"shirin"ni idrok
qilsa, unga kontrast boʻlgan "achchiq" beixƟyor yodga toʻshadi. Odam "Ɵnchlik" tushunchasini 
oʻz
nutqida qoʻllasa, ixƟyorsiz tarzda "urush" atamasi gavdalanadi. Harakterning fazilatlari 
yuzasidan
mulohaza yuritilsa, albatta, illatlari ham idrok qilinadi. K. insonning salohiyati, aql-zakovati, 
turmush
tajribasi, umumiy saviyasi, tabiat va jamiyatga nisbatan munosabatiga bogʻliq qonuniyat sifatida 
ijtimoiy
hayotda vujudga kelaveradi hamda hukm suraveradi. 
250“Malikayi ayyor” dostonidagi antroponimlar haqida ma’lumot bering. 
J: "Malikayi ayyor" dostoni xalq oğzaki ijodining durdonalaridan biridir. Ushbu asarda Gõrõğli, 
Hasan, Avaz, Shoqalandar, Malikayi ayyor, Gulqizoyim, Tillaqiz, Qosimxon, Soqi, Zulfizar, 
Amir Hamza, Maxmud kabi bir qator antroponimlarni uchratishimiz mumkin. Ularning bazilarini 
manosi quyidagicha: Abduqosim - Rizqu ro'z taqsimlovchi, nasiba ulashuvchining quli. Avaz - 
Oldingi turmagan bolalarning o'rniga, evaziga kelgan bola. 
Soqi - soğ, soğlom, sezğir, ziyrak. 
251“Boburnoma”da keltirilgan “Sangina oyna” haqida ma’lumot bering. 
JAVOB: Булардан ташқари «Бобурнома»да Исфарадаги Санги ойина, Ҳиндикуш тоғидаги 
куталлардан бири — Тул, Афғонистондаги Кўҳи Сафид, Қобул вилоятидаги Гурбанд 
оронимларига изох бериб ўтилган, маънолари тушунтирилган. Уларга асарнинг ўзидан 
айнан кўчирмалар келтирамиз: «Исфаранинг бир шаръисида жануб сори пушталарнинг 
орасида бир парча тош тушубдур, «Санги ойина» дерлар, узунлуги тахминан ўн қари 
бўлгай, баландлиги баъ­зи ери киши бўйи, пастлиги баъзи ери кишининг белича бўлгай, 
ойнадек ҳар нима мунъакис бўлур». (61 -бет) «Бу уч куталдин яхшироғи Тулдур. Вале йўли 
бир нима узунроқдур. Ғолибо бу жиҳаттин Тул дерлар». (188-бет) «…бу тоғдин қор ҳаргиз 
ўксумас. Бу жихаттин ғолибо Кўхи Сафид дерлар». (190- бет) «Яна бир Гурбанд 
туманидур. Ул вилоятларда куталларни банд дерлар. Гур сари бу кутал била борурлар, 

---

70 
ғолибо ул жихатдин Гурбанд дебтур­лар». (193-бет) Бинобарин, Бобурнинг изоҳлашича, 
Санги ойина — ойна тош, ойнадек текис, силлиқ тош; Тул — олис, узун йўл; Кўҳи Сафид 
— оқ тоғ, доимо қор билан қопланаган тоғ; Гурбанд — Fyp тоғига олиб борувчи, элтувчи 
кутал маъносини билдиради. 
252"Boburnoma”da keltirilgan “Hodarvesh” toponimining kelib chiqish tarixi haqida ma’lumot 
bering 
JAVOB: .Ҳодарвеш топонимига берилган изоҳни хам халқ этимологияси намуналаридан 
бири дейиш мумкин. «Ҳўжанд била Кандибодом орасида бир дашт тушубтур, Ҳодарвешга 
мавсумдир. Ҳамиша бу даштга ел борур. …Дерларким, бир неча дарвеш бу бодияда тунд 
елга йўлуқуб, бир-бирини тополмай, «Ҳо, дарвеш», «Ҳодарвеш», дея ҳалок бўлубтурлар, 
андин бери бу бодияни Ҳодарвеш дерлар». (62-бет) Ҳодарвеш хозирги Қайроққум 
чўлининг аввалги номидир. 
253“Boburnoma”da keltirilgan mashhur tarixiy shaxslarning portretiga izoh bering. 
JAVOB: "Boburnoma"da keltirilgan mashhur tarixiy shaxslar portretiga izoh bering. 
"Boburnoma"da bir qancha mashhur tarixiy shaxslar obrazlari mavjud boʻlib,Bobur ularga taʼrif 
va tavsif berib oʻtadi.Ulardan: Husayn Boyqaro-soʻzga chechan,xushxulq edi, muomalada 
shariatga rioya qilar edi,revmatizm kasalligi sababli roʻza va namozni ado etmas edi,qiyiq 
koʻzli,qomatli kishi, ipak kiyim,qora qoʻzi boʻrk kiyardi,onasi Feruzabegim edi,u karimuttarafayn 
edi, Temur naslida qilichbozlikda unga teng keladigan yoʻq edi,turkiy tilda sheʼr 
yozgan,"Devon"tartib bergan, taxallusi Husayniy edi,deya taʼriflanadi. 
Umarshayx Mirzo-past boʻyli, tanbal kishi,toʻnni bisyor tor kiyardi,belbogʻni ham juda zich 
bogʻlardi,pokiza eʼtiqodli,5 vaqt namozni tark etmas,aksar Shohnoma oʻqirdi,mard, shijoatli, 
saxiy kishi edi,3 oʻgʻil va 5 qizi bor edi deb taʼriflaydi. 
A.Navoiy- Alisherbek naziri yoʻq kishi edi,turkiy til bila to sheʼr aytibdurlar,hech kim oncha koʻp 
va xoʻp aytqon emas,u 4 devon tartib bergan,6 masnaviy kitob nazm qilibtur, forsiy asarlarining 
bahosi: baʼzi abeti yomon emasdur,vale aksar sust va furuddur,Jomiyga taqlidan insholarni jam' 
qilibti deya yana bir qancha shaxslar haqida maʼlumotlar berib oʻtadi 
254To‘nyuquq, Kultegin bitiktoshlarida qanday toponimlar va gidronimlar nomi qo‘llangan. 
JAVOB: Toponimlar-geografik joy nomlari. 
Gidronimlar-suv obyektlari nomlari 
Toʻnyuquqda-Tabgʻach (Xitoy),Shantung (Shandun),Oltun (Oltoy).Oʻtukan,Qitan,Oʻgʻuz kabi 
toponimlar 
Inigak koʻli,Ani daryosi,Oq tarmal daryosi,Inju Oʻgʻuz (Sirdaryo),Toʻgʻla daryosi kabi 
gidronimlar qoʻllangan. 
Kultegin 
bitiktoshida 
esa-Tabit,Tabgʻach,Rim,Qitani,Kangu,Tarman,Qushlari,Qadirqan 
yish,Tamgʻiduq,Avar,Chugʻay yish,Altan,Toʻg kabi toponimlar. 
Yashil oʻgʻuz (Xuanxe daryosi),Irtish daryosi,Qorakoʻl kabi gidronimlar qoʻllangan. 
255“