Farmakologiya

Yurak glikozidlari
Yurakning ayrim kasalliklarida yurak muskullarining fao-
liyati — uning qisqarish kuchi sekin-asta yoki birdan zaiflashib
qoladi. Natijada yurakning umumiy faoliyati izdan chiqib,
kelayotgan qonning hammasini katta va kichik qon aylanish
doirasiga to‘liq haydab bora olmaydi va yurak faoliyati
yetishmovchiligi namoyon bo‘ladi. Bunda tana to‘qimasida va
organlarda qon yig‘ilib qolib, shishlar paydo bo‘la boshlaydi,
kislorod yetishmasligi sababli organlarning faoliyati izdan

---

208
chiqishi mumkin. Yurak faoliyati yetishmasligi ikki ko‘rinishda
bo‘lishi mumkin: surunkali va o‘tkir yetishmovchilik. Yuqorida
keltirilgan holatlar yurak faoliyatining surunkali yetishmov-
chiligiga taalluqli. O‘tkir yetishmovchiligi esa yurak faoliyatining
zaiflashishi bilan birdaniga va keskin ravishda yuz beradi. Bu
holat ko‘pincha qon bosimining haddan tashqari ko‘tarilib
ketishida, yurak urishining haddan tashqari tezlashishida,
yurak infarkti va boshqa kasalliklarda kuzatilishi mumkin. Bunda
tezda davo choralari ko‘riladi, aks holda yurak urishi to‘xtab
qolishi mumkin. Yurak glikozidlari yurak faoliyatining surunkali
va o‘tkir yetishmovchiligida samarali va ishonchli kor qiladigan
dori vositalaridan hisoblanadi.
Yurak glikozidlari o‘simliklardan olinadigan, kimyoviy
tuzilishi bo‘yicha murakkab organik moddalar bo‘lib, yurak
faoliyatiga tanlab rag‘batlantiruvchi ta’sir ko‘rsatadi va yurak
yetishmovchiligini davolashda kor qiladi. Kimyoviy tuzilishi
bo‘yicha yurak glikozidlari azot saqlovchi birikmalar bo‘lib,
qandli va qandsiz qismlardan iborat. Yurak glikozidlarining
biologik ta’siri qandsiz qismiga bog‘liq. Qandli qismi esa yurak
glikozidlarining so‘rilishini, pardalardan o‘tishini, to‘qimalarda
ushlanishini ta’minlaydi.
Keyingi vaqtlarda yurak glikozidlarini saqlovchi bir qator
o‘simliklar aniqlangan. Bunda respublikamizning olimlari,
ayniqsa, O‘simliklar kimyosi institutining xodimlari va far-
makologlarning hissalari kattadir. Bular orasida angishvo-
nagulning bir necha turi, marvaridgul, adonis, strofant, sam-
bitgul, chitrang‘i, chirmovuq gul, nashasimon kendir yurak
glikozidlari saqlovchi asosiy o‘simliklar hisoblanadi.
Ulardan olinadigan yurak glikozidlari o‘zining kimyoviy
tuzilishi bo‘yicha bir-biriga o‘xshaydi, lekin glikon va aglikon
xarakteri bo‘yicha farqlanadi. Bir o‘simlikda bir necha glikozid
bo‘lishi mumkin. Ularning farmakologik ta’sir mexanizmi
umuman olganda deyarli bir xil, lekin farmakokinetikasi va
farmakodinamikasi, ichak tizimidan so‘rilishi, ta’sir kuchi,
tanadan chiqib ketish muddatiga ko‘ra farqlanadi.
Yurak glikozidlarining asosiy farmakologik xossalaridan biri,
ular kasallangan yurakka tanlab ta’sir ko‘rsatib, uning susay-
gan faoliyatini jonlantiradi. Kasallik tufayli qisqarish qobiliyati
zaiflashib charchagan yurak faoliyatini sekin-asta tiklaydi.

---

209
Bunday ta’sir kardiotonik ta’sir deyiladi. Uning zaminida
yurak glikozidlarining ta’sirida yurak mushagi (miokard)
qisqarish kuchining oshishi  (sistolik ta’sir), uning bo‘shashishiga
ketgan vaqtning uzayishi (diastonik ta’sir), yurak o‘tkazuvchi
nerv sistemasidan mushakka kelayotgan impulslarning  sekin-
lashishi va yurak urushining sekinlashishi (bradikardiya) va
boshqa ijobiy o‘zgarishlar yotadi (27- rasm). Yurak glikozidlari-
ning bunday ta’sir mexanizmi ularning miokardda sodir
bo‘layotgan bioximik jarayonlarga, elektrolitlar balansiga bo‘lgan
samarasi bilan tushuntiriladi.