Farmakologiya

Uxlatadigan dori vositalari tasnifi
A. N ar kotik ta’sir ga e ga pre paratl ar :
— geterosiklik birikmalar — barbituratlar (fenobarbital,
benzonal, benzobamil, geksamidin);

---

143
— alifatik birikmalar (xloralgidrat, bromizoval).
B. Òrankvilizatorlar  g u r u h i g a   k i r u v c h i   p r e -
p a r a t l a r  — benzodiazepinlar (klonazepam, nitrozepam, siba-
zon).
Na r k oti k   ta ’ si r ga   e g a   p r e p a r a t l a r . Barbituratlar
asosiy uyqu preparatlari hisoblangan. Lekin keyingi vaqtlarda
ular o‘z mavqeyini yo‘qota boshladi. Chunki barbituratlar
keltirib chiqaradigan uyqu kechishi bo‘yicha tabiiy uyqudan
farqlanadi. Uyquning kelishini yengillashtiradi, lekin uning
tuzilishiga, fazalariga ta’sir etib, ko‘pincha uyqu chuqur bo‘l-
masdan uyg‘onib turish, uyqudan keyingi uyg‘onish davrida
noxush holatlar (umumiy bo‘shashish, lanjlik, mudrash va
boshqalar) kuzatiladi. Barbituratlar qayta-qayta berilganida
kumulatsiya (tanada yig‘ilishi), qaramlik va tolerantlik holatlarini
keltirib chiqarishi mumkin. Shu sababdan ularning bir necha
preparatlari (barbamil, siklobarbital hamda barbital, barbital
natriy, etaminal natriy tabletkalari) Rossiya davlat reyestridan
chiqarilgan, O‘zbekiston Respublikasi davlat reyestriga kiritil-
magan. Ulardan fenobarbital va etaminal-natriy preparatlari
O‘zbekiston davlat reyestriga kiritilgan va tibbiyot amaliyotida
ishlatiladi.
Barbituratlarning farmakologik ta’siri yuborilayotgan doza-
siga bog‘liq. Ular markaziy nerv tizimiga tanlab ta’sir etib,
kichik dozada tinchlantiradi, o‘rtacha dozada uxlatadi va katta
dozalarda esa narkoz holatini yuzaga keltiradi. Bunday ta’sir
ular og‘iz orqali yuborilganda ham kuzatiladi. Chunki
barbituratlar kuchsiz kislotalilik xususiyatiga ega bo‘lgani uchun
oshqozon va ingichka ichakda yaxshi so‘riladi, organizmda qon
bilan tarqalib, liðofil (yog‘da eruvchan) bo‘lgani sababli
gematoensefalik to‘siqdan o‘tadi va markaziy nerv tizimiga o‘z
ta’sirini ko‘rsatadi. Ularning bir qismi qondagi oqsillar bilan
bog‘lanadi. Erkin holdagilari (fenobarbitaldan tashqari) jigarda
mikrosomal fermentlar ta’sirida oksidlanib, metabolizmga
uchraydi. Organizmdan suvda eruvchan metabolitlar shaklida
(asosan, buyraklar orqali) chiqib ketadi. Fenobarbital esa
o‘zgarmagan holda sekinlik bilan chiqariladi. Chunki oqsillar
bilan ko‘proq bog‘langani uchun uning yarim chiqib ketish
vaqti (t
1
/
2
) bir necha kunni tashkil qiladi. Shuning uchun
ham fenobarbital uzoq muddat qabul qilinsa, kumulatsiya
holatini yuzaga keltiradi va zaharlanish kuzatiladi. Preparat

---

144
uxlatadigan ta’sirdan tashqari tutqanoqqa qarshi va biotransfor-
matsiyada qatnashadigan mikrosomal fermentlar faolligini
oshiradigan induktorlik ta’sirga ham ega. Shu sababdan
fenobarbital tutqanoqlarda (talvasada) ishlatiladigan preparatlar
guruhiga o‘tkazilgan (M.D.Mashkovskiy). Etaminal natriy
preparatining eritmasi venaga yuborish yo‘li bilan qisqa
muddatli narkoz olish uchun ishlatiladi (noingalatsion narkoz
moddalariga qarang).