Reja I. Kirish II. Asosiy qism

2. Baqtriya, Parfiya va qator qadimgi davlatlar vujudga kelishi 
Tarixda Kushon podsholigi
 
nomi bilan o‘chmas iz qoldirgan yirik davlatning 
paydo bo‘lishi Xitoy manbalarida yuechjilar nomi bilan yuritilgan massaget 
qabilalari bilan bog‘liq. Miloddan avvalgi ikkinchi asr o‘rtalarida inqirozga yuz 
tutgan Yunon-Baqtriya davlatining kuchsizligidan foydalangan yuechjilar miloddan 
avvalgi 140-yilda So‘g‘d yerlari orqali Baqtriyaga hujum qiladilar va Shimoliy 
Baqtriyani ishg‘ol qiladilar. Ular ushbu hududda bir asr mobaynida yashaganlar. 
Yuechjilar beshta qabiladan iborat bo‘lib, ular orasida Guyshuan (Kushon) qabilasi 
o‘z mavqei bilan boshqalardan ajralib turgan. Milodning birinchi asri boshlarida 
kushon qabilasi mavqei yanada kuchayib, boshqa qabilalar ustidan o‘z 
hukmronligini o‘rnatgan. Shu vaqtdan e’tiboran Kushon podsholigi tashkil topgan
1
.
Eramizning birinchi asri birinchi choragiga kelib mavjud podsholiklar orasida 
Kushon podsholigi alohida o‘rin tuta boshlaydi. Keyinchalik bu podsholik qariyb 
butun O‘rta Osiyoni o‘z ichiga olgan yirik imperiyaga aylandi. Uning tarkibiga 
Baqtriya, So‘g‘diyona, Marg‘iyona, Hindistonning shimoliy qismi kirgan. 
Shuningdek, So‘g‘diyona orqali Farg‘ona, Sharqiy Turkiston ham Kushonlar 
saltanatiga bo‘ysungan. Kushonlar shimolda Shosh, sharqda Sharqiy Turkiston, 
g‘arbda Eron, janubda Shimoliy Hindistongacha bo‘lgan ulkan hududni 
birlashtirishga erishganlar. Uning poytaxti dastlab (So‘g‘diyona) Kattaqo‘rg‘onda 
bo‘lgan, keyinchalik poytaxt Hindistonga ko‘chirilgan. Kushon podsholigida 
sug‘orma dehqonchilik, hunarmandchilik, ichki va tashqi savdo, fan va madaniyat, 
qo‘shni mamlakatlar bilan aloqalar rivojlanganligi haqida ko‘pgina ma’lumotlar 
bizgacha yetib kelgan. Afsuski, bizgacha bu davlatning boshqarish tizimi, ichki 
ma’muriy tuzilishi, huquq manbalari haqidagi ma’lumotlar to‘liq yetib kelmagan
2
.
Ba’zi bir manbalarda Kushon davlatida kuchli markaziy davlat apparati 
tashkil etilganligi, uning tepasida podsho turgani, ma’muriy-hududiy jihatdan 
viloyatlarga bo‘linganligi, pul va din sohalarida islohotlar o‘tkazilganligi haqidagi 
ma’lumotlar uchraydi. Tarixchi olim Azamat Ziyoning yozishicha, «Saltanatga asos 
solinganidan so‘ng mintaqa uchun an’anaviy satrapiyalar tizimidan keng foydalana 
boshlangan. Satraplar oliy hukmdor tomonidan uning ishonchini qozongan, chamasi 
o‘z doirasi namoyandalari orasidan tanlangan. Shu bilan birga, satraplik lavozimiga 
harbiy yurishlarda jonbozlik ko‘rsatgan lashkarboshilar ham lozim topilgan. 
Umuman olganda esa satraplar baqtriyaliklar orasidan bo‘lishi shart bo‘lgan». 
Shuningdek, adabiyotlarda Kushon podsholigining asosiy tayanchi harbiy 
qo‘shin bo‘lib, lashkarlarning umumiy soni 150–200 ming atrofida bo‘lgani, qo‘shin 
otliq va piyodalardan tashkil topgani haqida ma’lumotlar uchraydi. Ayrim 
manbalarda qayd qilinishicha, davlat boshlig‘i mamlakatni boshqarishda ko‘p 
tarmoqli davlat apparatiga tayangan davlat organlarida turli unvonlar va darajalarga 
1
A.Сагдуллаев ―Қадимги Ўзбекистон илк ѐзма манбаларда‖. – T., 1996. 154-b 
2
N. A. Abdurahimova, M. Isakova, Z. M. Suleymonova 
–
Davlat muassasalari tarixi. Toshkent. 2007. 78-b 

---

15 
ega mansabdorlar xizmat qilgan, «buyuk satrap», «oddiy satrap», «chegara 
boshliqlari» kabi unvonlar bo‘lgan, shaharlar podshohning noiblari tomonidan 
boshqarilgan. Kushon podsholigi, Rim imperiyasi va Sosoniylar davlati o‘rtasidagi 
munosabatlarning beqarorligi kuchlar nisbatining Sosoniylar foydasiga hal 
bo‘lishiga olib keldi. IV asrning 70–80-yillarida Kushon podsholigining g‘arbiy 
qismi Sosoniylar tomonidan bosib olinadi va Shimoliy Hindistondagi Kushan Gupta 
davlati tarkibiga qo‘shib olindi. O‘rta Osiyo hududida kichik-kichik davlatlar tashkil 
topdi. Bular Panjakentdan Karmanagacha bo‘lgan hududdagi So‘g‘d davlati, 
Zarafshon vodiysining g‘arbidagi Buxoro boshchiligidagi shahar davlatlar ittifoqi, 
Samarqand yaqinidagi Maymurg‘, Ishtixon va Kushaniya davlatlari, Farg‘onadagi 
shahar-davlatlar ittifoqi edi. Bu davlatlarda butun hokimiyatni o‘z qo‘lida to‘plagan 
podsho boshchilik qilgan.
Podshohning shaxsi ilohiylashtirilgan bo‘lib, hokimiyat unga xudo tomonidan 
ato etilgan degan tasavvur keng tarqalgan. Podshoh huzurida oqsoqollar kengashi 
bo‘lgan. Shahar-davlatlari boshliqlari o‘z tanga pulini zarb etish huquqiga ega 
bo‘lgan. Shahar davlatlar otliq qo‘shin va qullardan tashkil topgan qurolli 
bo‘linmalarga ega bo‘lgan. Aytish kerakki, Kushon podsholigi O‘rta Osiyo xalqlari 
tarixida o‘chmas iz qoldirgan davlatlardan biri bo‘lib, tarixning ochilmagan bu 
qirrasi o‘z tadqiqotchilarini kutmoqda. Gap shundaki, qariyb 400 yil umr ko‘rgan, 
ulkan hududda o‘z hukmronligini o‘rnatgan Kushon podsholigi o‘z davri uchun 
mukammal, kuchli markazlashgan davlat organlari tizimi, huquq manbalariga ega 
bo‘lishi ehtimoldan holi emas. Chunki ulkan hududni boshqarish, o‘sha davrdagi 
murakkab jarayonlardagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish tegishli siyosiy-
huquqiy institutlarsiz amri mahol edi.
IV asrning oxiri va V asr boshlarida orol bo‘yida istiqomat qiluvchi 
ko‘chmanchi massagetlar o‘zlarining Eftalitlar davlati