Icmailov Astan Ibragimovich Bokiyev Abdujolol Abdulxamitovich

4.1.2. Transformatorlarning ishlash qonuniyatlari va vektor diagrammalari. 
Transformator ishlashi uchun uning birlamchi chulg‘amini kuchlanishi 
i= 
U
m
sIn w t 
bo‘lgan o‘zgaruvchan tok manbaiga yoki elektr tarmog‘iga ulanadi 
(14–rasm). Bunda birlamchi chulg‘amdan o‘zgaruvchan tok (
t
I
= l
t` 
sIn w t) 
o‘ta boshlaydi Bu tok ferromagnit o‘zakda o‘zgaruvchan magnit oqimi (
F = F
t
 
•
 sIp w t) 
hosil qiladi. Ferromagiit o‘zakning magnit qarshiligi havoning yoki 
transformator moyining magnit qarshiligidan ancha kichik bo‘lgani uchun 
magnit oqimining asosiy qismi (ish oqimi) shu o‘zak orqali tutashadi va 
ikkala chulg‘amni ham qurshab oladi, natijada elektromagnit induksiya 
qonuniga binoan ikkala chulg‘amda ham EYUK hosil bo‘ladi. Maksvell 
ta’rifiga asosan, chulg‘amlarning har bir o‘ramida hosil bo‘ladigan EYUK 
dt
d



0

 
bilan aniqlanadi. 
Birlamchi chulg‘am o‘ramlari sonini 
w
I
, va ikkilamchi chulg‘am o‘ramlari 
sonnni 
w
2
bilan belgilaymiz. Hosil bo‘ladigan EYUK chulg‘amlarning 
o‘ramlari soniga proporsional bo‘ladi. Demak, birlamchi va ikkilamchi 
chulg‘amlarda hosil bo‘ladigan EYUK larning oniy qiymatlari quyidagicha 
aniqlanadi: 
dt
d
dt
d
1
1
1








(4.1.5) 
dt
d
dt
d
2
2
2








(4.1.6) 
bu erda 

I
va 

2 
– birlamchi va ikkilamchi chulg‘amlar bilan ilashgan magnit 
oqimi;
dt
d

– magnit oqimining vaqt birligida o‘zgarishi. 

---

190 
4.1.3 – rasm. Bir fazali transformatorning elektromagnit sxemasi.. 
Bu erda: 1- birlamchi cho’lg’am; 2 – ikkilamchi cho’lg’am; 3 
– magnit o’tkazgich. 
Birlamchi chulg‘amda hosil bo‘ladigan EYUK 
(e
I
) 
tabiatan o‘zinduksiya 
elektr yurituvchi kuchidir. Ikkilamchi chulg‘amda hosil bo‘ladigan EYUK (
e
2
) 
o‘zaro induksiya elektr yurituvchi kuchidir. Demak, aniqroq qilib aytganda, 
transformator o‘zaro induksiya hodisasi asosida ishlar ekan.
Transformatorning ikkilamchi chulg‘amiga iste’molchi (yuklama) 
ulanadi. Ikkilamchi chulg‘am EYUK iste’molchi uchun o‘zgaruvchan tok 
manbai hisoblanadi. 
Transformator faqat o‘zgaruvchan tok tarmog‘iga ulangandagina ishlaydi, 
o‘zgarmas tok tarmog‘iga ulanganda esa ishlamaydi, chunki birlamchi chulg‘am 
o‘zgarmas tok tarmog‘iga ulanganda undan o‘tadigan o‘zgarmas tok 
ferromagnit o‘zakda o‘zgarmas magnit oqimi hosil qiladi. Magnit oqimi vaqt 
birligida o‘zgarmaganligi sababli chulg‘amlarda EYUK hosil bo‘lmaydi. Lekin 
zanjirda elektr tokining har qanday o‘zgarishi chulg‘amlarda EYUK hosil 
bo‘lishiga sabab bo‘ladi. O‘zgarmas tok tarmog‘iga ulangan transformator 
chulg‘amlarida 
EYUK 
ning 
hosil 
bo‘lishi, 
transformator 
tarmoqqa 
ulanayotganda yoki uzilayotganda yaxshi seziladi, chunki transformator 
tarmoqqa ulanganda uning chulg‘amida tok noldan biror qiymatgacha ortib 
boradi yoki u tarmoqdan uzilganda, tok kuchi biror qiymatdan nolgacha 

---

191 
kamaya boradi. Demak, xuddi shu vaqtda chulg‘amlar bilan ilashgan magnit 
oqimi vaqt birligida o‘zgaradi va oqim qiymati turg‘un bo‘lganda EYUK
hosil bo‘lmaydi. Demak, transformator o‘zgarmas tok tarmog‘iga 
ulanganda ishlamas ekan. Lekin shuni e’tiborga olish kerakki, transformator 
o‘zgarmas tok manbaiga ulanganda uning birlamchi chulg‘amida EYUK hosil 
bo‘lmaganligi sababli shu chulg‘am tokining qiymati ko‘payib ketadi. Tokning 
qiymati birlamchi chulg‘amning faqat aktiv qarshiligi bilan (
1
1
1
R
U
I

) aniqlanadi. 
Bu esa transformator uchun xavflidir.