Зовурлаштирилган территориянининг сув – туз баланси

Yaxshi drenajlashtirilgan yer sharoitida optimal tuz balansi va sho’r yuvish
extiyoji. 
 
Тuproqning biror qatlamidagi tuzlar miqdorining muvozanat xolatda bo’lishi ayni
massivga kiradigan sug’orish suvi bilan drenaj oqimi miqdoriga bog’liq. Ularning
optimal miqdori tuproq sho’rlanishi jarayonlarini nazorat qilish usullarini tanlab olish
uchun asos bo’lishi mumkin. 
Sqofeld (AQSh, 1940) taklif etgan
tuz balansi 
termini biror sug’oriladigan rayonda
(massivda) bir yil mobaynida yuvib chiqarilgan yoki to’plangan tuzlar miqdorini
anglatadi.Тuz balansining miqdoriga qarab, tuproqning sho’rlanishga moyilligini
aniqlash mumkin. 
Ildiz tarqalgan zonaning tuz balansini AQSh dagi sho’rlangan tuproqlar l taklif
qilgan (Bauer,1964) tenglama asosida aniqlash mumkin:
C
P
d
d
m
i
i
S
S
C
U
S
C
U





… (2.22) 
bu yerda: U
i, 
U
d
- tegishlicha butun territoriyada sug’orish suvi va sizot suv miqdriga
muvofiq keladigan xajmlar; 
C
i, 
C
d
- sug’orish suvi va sizot suvlaridagi tuzlarning tegishli
konsentratsiyalari; 
S
m
- tuproq tarkibidagi tuzlarning sug’orish suvi ta’sirida erigan miqdori; 
S
P 
- eritmadan tuproqning qattiq fazasiga o’igan tuzlar miqdori; 
S
C
- o’simliklar so’rib olgan tuzlar miqdori. 
S
i
ning miqdori kam bo’lgan paytlardan bo’lak barcha xollarda S
m, 
S
P
, S
C
odatda tuzlar miqdorining boshqa ikki qo’rsatkichiga (C
d
U
d
C
i
U
i
) nisbatan uncha
katta bo’lmaydi. Agar S 
m
, S
P
va S
C
ning qiymatlari e’tiborga olinmasa, u xolda
(2.22) tenglama quyidagi qo’rinishga keladi:
d
i
i
d
C
C
U
U

(2.23) 
Bu tenglamani quyidagi tarzda yozish yanada qulay bo’ladi: 
LR
C
C
D
D
d
i
i
d


(2.24) 
bu yerda: D
i
va D
d
- 1 ga yerga to’g’ri keladigan zovurlar va sug’orish suvining
tegishli xajmi; 

---

d
e
i
D
D
D


(2.25) 
bu yerda:D
i
- suvning bug’lanib va traspiratsiya bo’lib isroflanishi D
e
ga va
shuningdek zovur suvi sarfi D
d
ga bog’liq. 
(2.24) va (2.25) tenglamalarni birgalikda yechish yo’li bilan xosil qilinadi, bu
tenglamada bug’lanish va tanspirayis uchun sarflangan suv qatlamining xajmi,
shuningdek, sug’orish va zovur suvlarining qonsentratsiyalari ma’lum bo’lishi kerak. 
Bu tenglamadan sho’r yuvish extiyoji LR* ni xamda bug’lashish va transpiratsiya
uchun ketadigan suv miqdorini xisobga olgan xolda sug’orish uchun kerakli suv
miqdorini xisoblashda foydalaniladi:
d
C
i
C
C
D
D


1
(2.26) 
Mazkur (2.26) formuladan tuzlarni yuvib ketkazish uchun xamda bug’lanish va
traspiratsiya uchun sarflanadigan suv miqdorini xisobga olgan xolda, sug’orish
normasini xisoblab chiqarishda foydalaniladi. Biroq bu formula suvning tuproq satxida
notekis taqsimlanishi, qatlama gruntli yerlarda filratsiya koeffitsiyentlaridagi tafovutni
(tuproqning suv singdiruvchanligi xar xil bo’lishini); sizot suv satxining kapillyar
ko’tarilishi va ular bilan birga tuz eritmalarining doimo kelib turishini xisobga
olmaydi. Shuni ham unutmaslik kerakki, sizot suv faqat eruvchan tuzlarni qabul qilib
oluvchi xavza hamdir.