Зовурлаштирилган территориянининг сув – туз баланси

Sug’orish ta’sirida sizot suvlar satxining ko’tarilish prognozi. 
 
Ko’rib chiqilayotgan balans uchastkasi doirasi ichida sizot suv zapaslarining
umumiy o’zgarishiga (
СИЗз
W


) qarab sizot suvlar satxining ko’tarilishi (+) yoki
pasayishi (-) ni quyidagi tenglama bilan aniqlash mumkin:

4
10
СИЗ
W
dh



, (2.19) 
bu yerda: dh – sizot suvlar satxining ko’tarilish yoki pasayish balandligi, m; 
СИЗ
W

- sizot suvlar zapasining o’zgarishi, 
m
3
/ga 

- sizot suv satxi pasaygan paytdagi gruntlarning suv berish
koeffitsiyenti yoki ular ko’tarilgan paytda erkin g’ovakligi. 
O’z navbatida
),
(
2
1
W
W
W
СИЗ



(2.19) 
bu yerda: W
1
- sizot suvlarining ko’payish miqdori; 
W
2
- sizot suv sarfi. 
6- 

---

I.A. Besednov (1958) balans tenglamasi tarkibiy qismlarining nisbatiga qarab sizot
suvlar balansini uch tipga ajratadi: 
I
. 
E
C
W


2
, bunda S >Ye - zovur qo’llanilmaydi; 
II
. 
E
C
W


2
bunda S < Ye - zovur ekstensiv usulda qo’llaniladi; 
III
. 
E
W

2
bunda
0

C
- zovur intensiv usulda qo’llaniladi. 
 
(S 
– ayni massivdagi sizot suvlarining yer osti bo’ylab tabiiy ravishda oqib
chetlashib ketishi; E –ayni massivdagi sizot suvlarning tuproq ustidan va o’simlik
tanasidan bug’lanib ketishi). 
 
S bilan Ye ning nisbatlaridan chiqarilgan xulosalar sizot suv satxi yuza joylashgan
yerlarga taalluqli bo’lib, III tip (
0

С
) drenaj qo’llanilishi muqarrar xisoblanadi. 
Sizot suv satxining kritik va loyixaviy rejimlari grafiklarini taqqoslash yo’li bilan
mazkur territoriyadagi zovur parametrlari aniqlab olinadi. Sizot suv satxining kritik
rejimi grafigi tajriba uchastkalarida olib borilgan ko’p yillik quzatishlar asosida, sizot
suv satxining loyixaviy rejimi esa balans xisoblari asosida tuzib chiqiladi.
Sizot suv satxining xaqiqiy rejimini bunday kuzatish (ayniqsa bir necha yillik
kuzatish) sizot suv rejimini shakllantiruvchi tabiiy faktorlar ta’siri va o’zaro ta’sirini
analiz qilib ko’rish imkonini beradi. 
Sizot suv rejimining loyixaviy grafigi, mazkur suv saixining dastlabki
chuqurligini; sho’r yuvish yoki sug’orish natijasida ular satxining ko’tarilish
balandligini; suv qo’yish gallari orasidagi davrda sizot suv satxining pasayishini
xisobga olgan xolda tuzib chiqiladi.
A.N.Kostyaqov (1960) sizot suv satxining ko’tarilish balandligini quyidagi formula
bilan aniqlashni tavsiya etgan:



100
100
6
И
H
Ё
m
dh
Р




(2.20) 
bu yerda: dh – sho’r yuvish yoki sug’orish xisobiga sizot suv satxining ko’tarilish
balandligi, m; 
m - sho’r yuvish yoki sug’orish norsmasi, netto, m
3
/ga; 

- tarmoqning foydali ish koeffitsiyenti; 
Yo
G’
- yog’inlar miqdori, m
3
/ga; 
H - sizot suv satxining chuqurligi, m; 

- aeratsiya zonasidagi namlik defitsiti, % 
μ - suv berish koeffitsiyenti, % 
Yuqorida aytib o’tilgandek, territoriyaning zovurga bo’lgan extiyoji sizot suv
rejimining loyixaviy grafigini uning xaqiqiy rejimi grafigiga taqqoslash yo’li bilan
aniqlanadi. 
Sug’oriladigan yerlarda suv satxining kritik satxga qadar ko’tarilish balandligi
YFK ga xamda ayni massivda joylashgan sug’orish kanallari va suv omborlaridagi
isrof bo’ladigan suvning miqdoriga bog’liq:
)
,
(
ЕФК
S
f
dh



---

S.L.Mirkinning ma’lumotlariga ko’ra (1960), yerlarni chala o’zlashtirish sizot suv
satxining kritik satxga qadar ko’tarilish muddatini ancha uzoqqa cho’zish imkonini
beradi, chunki butun maydonning 50 protsenti sug’orilganida esa ikki baravar va
maydonning 25 protsenti sug’orilganida esa uch barobar uzaytirish mumkin bo’ladi.
Ammo shuni ham qayd qilib o’tish lozimki, faqat sizot suv xarakatchan bo’lgan
taqdirdagina ularning rejimini YFK ni kamaytirish xisobiga rostlab turish mumkin
bo’ladi, chunki filtratsiya suvlari eskidan sug’orib kelinadigan yerlardan birinchi marta
sug’orilayoigan yerlarga qarab sizib o’tishi mumkin (2 – rasmga qarang).