3–мавзу: фалсафий тафаккур тарақҚиёт босқичлари: Ғарб фалсафаси режа

Иммануил Кант
(1724-1804) фақат буюк 
файласуф сифатидагина эмас, балки кенг қамровли чуқур олим сифатида ҳам машҳурдир. 
Унинг томонидан ишлаб чиқилган қуѐш системасининг баҳайбат газсимон тумандан 
келиб чиққанлиги ҳақидаги таълимот ҳозиргача астрономияда асосий илмий ғоялардан 
бири ҳисобланади. Кантнинг илмий табиташунослик соҳасидаги кашфиѐти унинг 
замондаги табиташунослик қоидасини фақат Коинот тузилишигагина эмас, балки унинг 
келиб чиқиши ва ривожига нисбатан ҳам қўллашга биринчи уриниш эди. Кантнинг 
хизматларидан яна бири унинг ҳайвонларни эҳтимол тутилган келиб чиқишининг тартиб 

---

билан тақсимланиши ҳақидаги ғояси ва инсонларнинг ирқий жиҳатдан табиий келиб 
чиқиши тўғрисидаги назарияси эди. 
Кантнинг нуқтаи назарича, энг муҳим фалсафий муаммоларни ечишга 
киришишдан олдин инсон билимининг чегараси ва имкониятини тадқиқ қилиш лозим. 
Кант фикрича, биз дунѐни қандай бўлса, ўшанчаликда эмас, балки бизга қандай намоѐн 
бўлишига қараб биламиз. Бизнинг билимимизга фақат ашѐлар кўриниши ѐки феноменлар 
етиб келади. Ҳис-туйғу аъзоларига «нарса-ўзида» («вещь в себе») таъсири натижасида 
ҳиссий тартибсизлик вужудга келади. Бу тартибсизлик бизнинг ақлимиз қуввати орқали 
бирлик ва тартибга солинади. Биз ниманики табиат қонунлари ҳисобласак, аслида 
ҳодисалар дунѐсига ақл орқали киритиладиган алоқадир, ѐки бошқача айтганда, бизнинг 
ақлимиз қонунларни табиатга буйруқ қилади. Аммо ҳодисалар дунѐсига инсон онгидан 
мустақил бўлган ашѐлар моҳияти бўлган «нарса ўзида» мувофиқ келади. Уларни мутлақ 
билиш мумкин эмас. «Нарса ўзида» бизлар учун ноуменлар, яъни ақл билан билинадиган, 
аммо тажрибада берилмайдиган моҳиятдир. Кант инсон ақлининг кучига чексиз 
ишонишни ақидапарастлик деб атаб, уни шубҳа остига олиб баҳолайди. 
Кант нуқтаи назарича, макон ва замон ғояси инсонга идрокдан олдин маълум 
бўлган. Макон ва замон ғоявий бўлиб, воқеий эмасдирлир. Ҳиссий таассуротлар бир-
бирлари билан ўзаро ҳукмлар воситасида боғланадиларки, улар асосида категориялар, 
яъни умумий тушунчалар ѐтади. Кант назарича, булар «соф фикр» ни ифодаловчи «соф 
мантиқий» шакллар бўлиб, унинг ашѐлари эмас. Категориялар инсонга априоди, яъни ҳар 
қандай тажрибагача берилгандир.
Билиш ҳақидаги таълимотда Кант диалектикага катта ўрин ажратади: қарама-
қаршилик билишнинг зарурий лаҳзаси сифатида қараб чиқилади. Немис фалсафаси 
Кантдан кейин